PSYCHOLOGIA OGÓLNA

(PSYCHOLOGIA PROCESÓW POZNAWCZYCH

I

PSYCHOLOGIA OSOBOWOŚCI)

MARCIN CHOLEWA

KRAKÓW 2008

SPIS TREŚCI

Psychologia jako nauka .................................................................................... 3

I. Psychologia procesów poznawczych ............................................................ 7

1. Procesy uwagi .......................................................................................... 7

2. Uczenie się ............................................................................................... 9

3. Pamięć ..................................................................................................... 17

4. Reprezentacje poznawcze i pojęcia ........................................................ 25

5. Myślenie ................................................................................................. 28

6. Emocje .................................................................................................... 31

7. Motywacje .............................................................................................. 35

II. Psychologia osobowości ............................................................................. 39

1. Psychologia dwudzielna Wilhelma Wundta ........................................... 39

2. Behawioryzm .......................................................................................... 40

3. Psychologia poznawcza .......................................................................... 47

4. Psychoanaliza .......................................................................................... 49

5. Analiza transakcyjna ............................................................................... 67

6. Psychologia humanistyczna .................................................................... 79

7. Wybrane pojęcia psychologiczne ............................................................ 90

PSYCHOLOGIA JAKO NAUKA

Psychologia - nauka o procesach psychicznych i zachowaniu człowieka.

Status metodologiczny:

1. przedmiot

2. cel

3. metoda

a) Przedmiotem badań psychologicznych jest człowiek, jego procesy psychiczne i zachowanie. Ze względu na złożoność przedmiotu, psychologia należy do nauk:

1) Przyrodniczych - bada biologiczne podstawy procesów psychicznych i zachowania:

• psychologia fizjologiczna

• neuropsychologia

• farmakopsychologia

• psychologia lekarska

• psychologia kliniczna

2) Filozoficznych - inspirację do niektórych teorii czerpie z założeń filozoficznych:

• teorie osobowości

3) Społecznych - analizuje funkcjonowanie człowieka w relacjach społecznych:

• psychologia społeczna

• psychologia szkolna

• psychologia rodziny

• psychologia przemysłowa

4) Humanistycznych - istnieją dwa modele faktów naukowych:

• nomotetyczny - fakt naukowy rozumiany jest jako zjawisko powtarzalne, weryfikowalne, obserwacje mogą być uogólniane (w oparciu o rozumowanie indukcyjne), jest to model charakterystyczny dla nauk przyrodniczych,

• idiograficzny - fakt naukowy rozumiany jest jako zjawisko jedyne i niepowtarzalne, zjawisko nie może być weryfikowane, a jedynie głębiej zrozumiane, takie podejście charakterystyczne jest dla nauk humanistycznych.

W psychologii jako nauce teoretycznej posługujemy się modelem nomotetycznym, zaś w psychologii stosowanej (psychologia sądowa, psychoterapia, poradnictwo psychologiczne) modelem idiograficznym.

5) Behawioralnych - zajmujących się zachowaniem człowieka.

6) O życiu - w wymiarach biologicznym, psychologicznym, duchowym.

b) Cel badań psychologicznych

Badania psychologiczne służą czterem głównym celom:

1) Opis - charakterystyka tego, jak ludzie myślą, czują, działają w odpowiedzi na różnego rodzaju sytuacje.

2) Wyjaśnianie - wskazanie dlaczego ludzie w określony sposób myślą i działają.

3) Prognoza - wykorzystywanie aktualnych danych po to, by próbować określić, co zdarzy się w przyszłości.

4) Kontrola - aktywne próby dokonywania zmian w myśleniu i działaniu (psychoterapia).

Cel psychologii jako nauki może być:

• teoretyczny - psychologia teoretyczna

• praktyczny - psychologia stosowana

Psychologia teoretyczna:

1) Psychologia eksperymentalna (p. ogólna, p. spostrzegania, p. pamięci i uczenia się, p. emocji i motywacji, p. decyzji i in.)

2) Psychologia społeczna

3) Psychologia rozwojowa

4) Psychologia wychowawcza

5) Psychologia środowiskowa

Psychologia stosowana:

1) Psychoterapia

2) Poradnictwo psychologiczne

3) Psychologia sądowa

4) Psychologia pastoralna

c) Metody stosowane w badaniach psychologicznych

1) Eksperyment - kontrolowane badanie, w którym sprawdza się wpływ, jaki manipulowanie jedną zmienną wywiera na inną zmienną.

• Naturalny - uczestniczenie w jakimś wydarzeniu, którego się nie wywołuje.

• W terenie - organizowanie wydarzenia, którego kontrola nie jest pełna.

• Laboratoryjny - eksperyment uwzględniający ścisłą kontrolę zmiennych.

2) Studium przypadku - intensywne badanie jednej osoby lub niewielkiej grupy osób, w celu wyprowadzenia ogólnych wniosków o zachowaniu lub jego przyczynach (często stosowane w psychologii klinicznej).

3) Test - zbiór pytań lub zadań wykonawczych, które wykorzystywane są do wnioskowania o zdolnościach lub osobowości człowieka.

Rodzaje testów:

• grupowe lub indywidualne

• słowne lub wykonawcze

• szybkościowe lub wydolnościowe

• inteligencji ogólnej lub zdolności specjalnych

• diagnostyczne - ukazują stan aktualny

• prognostyczne - pozwalają przewidywać

Wymogi testu klasyfikowanego jako metoda naukowa:

• Standaryzacja - takie opracowanie testu, które zapewnia jednolitość postępowania niezależnie od osoby badającej i warunków zewnętrznych.

• Normalizacja - ustalenie wskaźników liczbowych (norm) na reprezentatywnej dla danej populacji próbie.

• Obiektywność - niezależnie kto i gdzie opracowuje wyniki, otrzymuje takie same.

• Rzetelność - informacja z jaką dokładnością test mierzy daną cechę.

• Trafność - określa to, czy dana metoda mierzy to, co ma mierzyć.

4) Obserwacja - ważna metoda w badaniach psychologicznych, stosowana zwykle z innymi metodami.

5) Wywiad - metoda dostarczająca pośrednio materiału z obserwacji dokonywanej przez inne osoby, ważna w badaniach klinicznych.

6) Rozmowa psychologiczna - kompilacja wywiadu i obserwacji, może być swobodna - spontaniczne wypowiedzi lub kierowana - podsuwana treść rozmowy.

7) Analiza wytworów - pozwala ocenić poziom rozwoju lub indywidualne cechy osoby.

PSYCHOLOGIA PROCESÓW POZNAWCZYCH

1. PROCESY UWAGI

UWAGA - mechanizm służący do redukcji nadmiaru informacji. Uwaga jest konieczna, ponieważ nasz system poznawczy może przetwarzać tylko niewielką ilość potencjalnie dostępnych danych.

Uwaga jest mechanizmem dzięki któremu:

• Spostrzegamy tylko część bodźców docierających do zmysłów.

• Przypominamy sobie tylko część informacji zakodowanych w pamięci.

• Uruchamiamy tylko jeden z możliwych procesów myślenia.

• Wykonujemy tylko jedną z możliwych reakcji.

FUNKCJE UWAGI

1. Selektywność - zdolność do wyboru jednego bodźca, źródła stymulacji lub ciągu myśli, kosztem innych.

2. Czujność - zdolność do długotrwałego oczekiwania na pojawienie się ściśle określonego bodźca, przy jednoczesnym ignorowaniu pozostałych.

3. Przeszukiwanie - systematyczne przeszukiwanie pola percepcyjnego w celu wykrycia obiektów spełniających założone kryterium.

4. Kontrola czynności jednoczesnych - szczególnie, gdy czynności nie są proste i nie są zautomatyzowane.

TEORIE UWAGI SELEKTYWNEJ

1. Wczesna selekcja (Broadbent) - przyjęcie ważnej informacji a odrzucenie zbędnej dokonuje się na bardzo wczesnym etapie przetwarzania informacji (wczesny filtr uwagi).

2. Późna selekcja (Deutsch) - wybór i odrzucenie informacji przez mechanizm uwagi dokonuje się na późnych etapach przetwarzania informacji. Głównym kryterium są semantyczne, a nie sensoryczne aspekty stymulacji.

3. Teoria integrująca (Johnston) - selekcja informacji dokonuje się zarówno na wczesnym, jak i na późnym etapie przetwarzania informacji. Każdy etap ma jakościowo różne sposoby selekcji. Przetwarzanie na poziomie płytkim polega na analizie cech fizycznych bodźca, jest szybkie. Przetwarzanie na poziomie głębokim polega na semantycznej obróbce, jest wolne.

TEORIE UWAGI PODZIELONEJ

Odpowiadają na pytanie, jak jest możliwe nadzorowanie więcej niż jednej czynności przebiegającej w tym samym czasie?

1. Teoria modułów (Fodor) - uwaga jest systemem niezależnych modułów przetwarzania danych. Każdy ma ograniczoną pojemność na wejściu i na wyjściu. Jeśli kilka czynności angażuje ten sam moduł, to efekty są słabsze, jeśli różne czynności wymagają różnych modułów, efekty są dobre. Niekiedy zatem różne czynności można godzić, innym razem nie.

2. Teoria zasobów (Kahneman) - uwaga działa jak system dystrybucji energii mentalnej, zwanej zasobami uwagi. Poszczególnej czynności przydzielana jest określona porcja uwagi, to decyduje jak dobrze będzie wykonana określona czynność. Zasoby uwagi rozdzielone mogą zostać w różnych proporcjach na poszczególne czynności.

2. UCZENIE SIĘ

UCZENIE SIĘ - proces powstawania poprzez doświadczenie względnie trwałych zmian w zachowaniu się (potencjale zachowaniowym) jednostki.

BEHAWIORYZM

Nazwę kierunku - behawioryzm - wprowadził John Watson w 1913 r.

PODSTAWOWE ZAŁOŻENIA:

• Obserwacje dokonane na zwierzętach mają bezpośrednie zastosowanie w interpretacji ludzkich zachowań.

• Schemat zachowania jako reakcji na bodziec jest w zasadzie najzupełniej wystarczający.

RODZAJE UCZENIA SIĘ:

1. Warunkowanie klasyczne (Iwan Pawłow twórca I paradygmatu w badaniach nad zachowaniem)

2. Warunkowanie instrumentalne i sprawcze (Edward Thorndike twórca II paradygmatu w badaniach nad zachowaniem; Burrhus Skinner twórca III paradygmatu w badaniach nad zachowaniem)

3. Uczenie się - imprinting

1. Warunkowanie klasyczne

PAWŁOW, przeprowadzał badania nad psami. Ślinianki głodnego psa wydzielają ślinę, gdy psu pokażemy pokarm. Takiej reakcji nie wywołuje sygnał dzwonka. Gdy jednak pies kilkakrotnie usłyszy sygnał dzwonka tuż przed podaniem pokarmu, na sam dźwięk dzwonka ślinianki rozpoczynają wydzielanie śliny.

Podstawowe pojęcia:

a) Bodziec bezwarunkowy - bodziec, który bez uczenia się wywołuje reakcję organizmu np. pokarm. Gdy przegłodzone zwierzę go widzi, następuje wydzielanie śliny ze ślinianek.

b) Reakcja bezwarunkowa - (odruch bezwarunkowy) wrodzona reakcja organizmu np. wydzielanie śliny.

c) Bodziec warunkowy - bodziec, który początkowo nie wywołuje zmiany w zachowaniu organizmu - dźwięk dzwonka (z wyjątkiem odruchu orientacyjnego), który w wyniku podawania go z bodźcem bezwarunkowym nabiera zdolności wywoływania podobnej reakcji (dźwięk dzwonka wywołuje ślinienie).

d) Reakcja warunkowa - reakcja wywołana przez bodziec warunkowy.

Bodziec - stimulus (s)

Reakcja - response (r)

Warunkowanie klasyczne (czasowe) występuje u zwierząt i u człowieka. Po wielokrotnym powtórzeniu, bodźca obojętnego (warunkowego) przed bodźcem bezwarunkowym, z czasem staje się on bezwarunkowym.

Po wielu próbach sygnał dzwonka, który wcześniej włączony był tuż przed podawaniem pokarmu, wywoływał reakcję zwierzęcia podobną jak bodziec pokarmowy - ślinienie.

1. S (b) ⇒ R (b) o - obojętny (warunkowy)

2. S (o) ⇒ R (o) b - bezwarunkowy

3. S (o) S (b) ⇒ R (b)

4. S (o) ⇒ R (b)

Reakcja bezwarunkowa często różni się od reakcji warunkowej, np. ilość wydzielanej śliny. W warunkowaniu klasycznym bardzo ważną rolę pełni styczność czasowa bodźca bezwarunkowego i warunkowego (poprzedzającego), np. znak drogowy przed zakrętem.

Warunkowanie klasyczne wytwarza związek między bodźcem warunkowym a reakcją, przez wielokrotne podawanie bodźca warunkowego w powiązaniu z bodźcem bezwarunkowym, który pierwotnie wywoływał reakcję.

• Wzmocnienie - łączne podawanie bodźca warunkowego i bezwarunkowego.

• Wygaszanie - powtórzenie bodźca warunkowego bez wzmacniania. Wygaszanie nie niweczy odruchu, po pewnym czasie odpoczynku może nastąpić ujawnienie się reakcji (samoistne odnowienie).

• Generalizacja - gdy wytworzyła się reakcja warunkowa na bodziec S1, inne podobne bodźce S2 i S3 również będą wywoływały tę reakcję. Im bodziec jest bardziej podobny do pierwotnego, tym lepiej go zastępuje.

• Różnicowanie - dopełnienie zjawiska generalizacji, zbyt duża różnica pomiędzy bodźcami S1 i S2 spowoduje brak reakcji w przypadku pojawienia się bodźca S2..

2. Warunkowanie instrumentalne i warunkowanie sprawcze

THORNDIKE - umieszczał przegłodzonego kota w skrzynce. Na zewnątrz znajdował się pokarm, który kot dostrzegał. Aby się do niego dostać, kot musiał nacisnąć dźwignię otwierającą drzwiczki. Sposób otwierania nie był mu znany, dokonywał tego metodą prób i błędów. Po kolejnych udanych próbach, jego zachowanie stawało się coraz bardziej skuteczne. Reakcja po bodźcu może być wzmacniana przez nagrodę (pokarm), która pojawia się po reakcji.

SKINNER - odwrócił ideę odruchu. Elementem wyjściowym uczynił reakcję, nie zaś zewnętrzny czy wewnętrzny bodziec popychający organizm do działania. Szczur w skrzynce Skinnera nie widział pokarmu. Przypadkowe dotknięcie dźwigni powodowało pojawienie się pokarmu. Uczenie się w tej sytuacji to poznawanie sposobu kontroli środowiska poprzez nadanie zachowaniu określonych cech, stąd jego sprawczość. Zwierzę uczy się jak dostosować do warunków swoje zachowanie, nie zaś, jaką reakcję wybrać. Bodziec odgrywa tu rolę wtórną.

W przebiegu warunkowania instrumentalnego jednostka uczy się, że w określonych warunkach wykonywaniu reakcji towarzyszy pojawienie się pewnych konsekwencji, atrakcyjnych lub awersyjnych.

Podstawowe pojęcia:

(cztery rodzaje relacji zachodzących między zachowaniem i jego konsekwencjami)

a) Wzmocnienie pozytywne - konsekwencja, która zwiększa prawdopodobieństwo powtórzenia zachowania w przyszłości.

b) Kara - konsekwencja, która zmniejsza prawdopodobieństwo powtórzenia tego zachowania w przyszłości.

c) Wzmocnienie negatywne - takie wykonanie reakcji, które pozwala uniknąć przykrych konsekwencji, co powoduje zwiększenie prawdopodobieństwa powtórzenia tej reakcji w przyszłości.

d) Pomijanie - gdy po wystąpieniu zachowania nie pojawiają się konsekwencje, które wystąpiły w wypadku powstrzymania się od zachowania i gdy obserwujemy spadek częstości wykonywania zachowania będącego elementem tej zależności.

(Awersyjne konsekwencje zachowania)

a) Kara - gdy wykonywana reakcja powoduje wystąpienie bodźca awersyjnego.

b) Ucieczka - gdy wykonywana reakcja powoduje eliminację aktualnie działającego bodźca awersyjnego.

c) Unikanie - gdy wykonywanie reakcji zapobiega pojawieniu się bodźca awersyjnego.

Warunkowanie instrumentalne to utrwalony związek między bodźcem a reakcją, przez podawanie wzmacniającego bodźca po tej reakcji. Wzmocnienie nieregularne (sporadyczne) ma miejsce, gdy pozytywna konsekwencja zachowania pojawia się, ale nie za każdym razem. Taki mechanizm powoduje wolniejszy proces uczenia się, ale wyuczona w ten sposób reakcja znacznie wolniej się wygasza (paradoks Humphreysa).

3. Imprinting

Uczenie się imprinting - od pierwszego kontaktu - odruch podążania.

LORENZ - po wykluciu się małe kaczki podążają za pierwszym poruszającym się przedmiotem, który dostrzegą (zwykle jest to matka). W swoim eksperymencie Lorenz zastąpił kaczkę drewnianą makietą na kółkach, za którą zaczęły podążać małe kaczki.

KOGNITYWIZM

Prace behawiorystów inspirowane były koncepcjami asocjacjonistycznymi. Przedmiotem ich było uczenie się polegające na bezpośrednim kojarzeniu bodźca i reakcji. W kognitywistyce chodzi o obecność procesów pośredniczących między sytuacją a zachowaniem podmiotu. Centrum badań kognitywistyki jest ludzki umysł, traktowany jako system poznawczy. W psychologii poznawczej kategorię „uczenie się” traktuje się jako studium nad wiedzą i pamięcią.

PODSTAWOWE ZAŁOŻENIA:

• Zrozumienie i przewidywanie zachowań człowieka wymaga znajomości jego procesów poznawczych.

• Człowiek jest podmiotem procesów poznawczych, dzięki nim zdobywa orientację w świecie, konstruuje cele, osiąga je poprzez możliwość sprawowania wewnętrznej kontroli.

• Nie negując dorobku behawioryzmu wskazuje na niedostatki założenia, które niedocenia roli rozumowania, myślenia, decydowania.

RODZAJE UCZENIA SIĘ:

1. Uczenie się przez rozwiązywanie problemów

2. Uczenie się przez zrozumienie

3. Uczenie się znaków

4. Uczenie się przez mechaniczne zapamiętywanie

1. Uczenie się przez rozwiązywanie problemów - przez wgląd

Jego istotą jest dostrzeżenie zależności istotnych dla rozwiązania problemu. Kohler obserwował szympansy w klatce. Poza klatką znajdował się pokarm i długi kij, który należało przybliżyć krótszym. Tylko dłuższym kijem można było przybliżyć pokarm. W momencie, gdy szympans dostrzegł wszystkie przedmioty, szybko nastąpiła właściwa reakcja.

• Wgląd zależy od struktury sytuacji problemowej - dostrzeżenia związków między przedmiotami.

• Skoro raz nastąpiło rozwiązanie, można powtórzyć je z łatwością.

• Rozwiązanie osiągnięte przez wgląd można zastosować do nowych sytuacji.

2. Uczenie się przez zrozumienie

W przypadku ludzi jest mocno związane jest ze sferą werbalną, zrozumienie treści, tekstu. W przypadku zwierząt głównym mechanizmem jest wgląd np. szympans wykorzystuje kijki do wykonania zadania.

3. Uczenie się znaków

Tolman - szczur biegający w labiryncie uczy się mapy tego labiryntu, a nie jedynie układu nawyków biegania i skręcania.

• 1 Eksperyment - uczenie się miejsca - szczur karmiony w jednym miejscu labiryntu, potrafi dotrzeć do tego miejsca z dowolnego innego. Uczy się więc raczej stosunków przestrzennych niż wzmacnia kolejne ruchy, skręty.

• 2 Eksperyment - uczenie się utajone - szczur biegający w labiryncie bez nagrody uczy się labiryntu. Gdy następnie wprowadzi się nagrodę, szczur szybko znajduje się krótszą drogę.

4. Uczenie się przez mechaniczne zapamiętywanie

ZJAWISKO WYUCZONEJ BEZRADNOŚCI - SELIGMAN

Eksperyment składający się z dwóch części.

Część I

Szczury znajdujące się w dwóch klatkach (A i B) były drażnione prądem. Dopływ prądu mógł wyłączyć tylko szczur w klatce A poprzez naciśnięcie dźwigni. Prąd wyłączany był jednocześnie w obu klatkach. Szczur w klatce A nauczył się wyłączania prądu.

Część II

W drugiej części dołączono szczura C, który nie miał takich doświadczeń. Po włączeniu prądu szczur A łatwo wyłączał prąd, szczur C też się nauczył wyłączania, choć wolniej, zaś szczur B był bezradny.

Wyuczona bezradność występuje także i u ludzi - brak poczucia kontroli nad sytuacją na skutek niepowodzeń, powoduje faktycznie gorsze wyniki w uczeniu (np. przyjęcie powszechnego przekonania, że matematyka jest trudna i trudno jej się nauczyć, obniża wydajność uczenia się matematyki).

ZJAWISKO TRANSFERU

• Transfer pozytywny - nabywanie umiejętności w rozwiązywaniu jednego zadania pomaga w rozwiązywaniu innych.

• Transfer negatywny - rozwiązywanie jednego zadania utrudnia rozwiązywanie innego.

• Transfer specyficzny - uczenie się rozwiązywania specyficznego typu zadań.

• Transfer niespecyficzny - uczenie się ogólnej wiedzy w rozwiązywaniu problemów.

Algorytm - metoda, procedura, która pozwala rozwiązać problem w sposób niezawodny, jest ściśle określona.

Heurystyka - procedura rozwiązywania problemu redukująca zakres możliwych rozwiązań tego problemu. Metoda taka nie daje jednak pełnej gwarancji znalezienia prawidłowego rozwiązania.

KRZYWA UCZENIA SIĘ

Efekt uczenia

Powtórki

MOTYWACJA W UCZENIU SIĘ

Istnieje określony poziom motywacji, który okazuje się optymalny w trakcie rozwiązywania danego zadania, odchylenie od niego w obu kierunkach są niekorzystne.

Prawo Yerkesa-Dodsona

1. Istnieje optymalny poziom motywacji.

2. Im zadanie jest trudniejsze, tym niższy poziom motywacji jest optymalny.

EFEKT PIERWSZEŃSTWA I ŚWIEŻOŚCI

Lepiej zapamiętujemy początkowy i końcowy fragment materiału którego się uczymy, gorzej ten, który znajduje się w środku.

POWTÓRKI W UCZENIU SIĘ

1. Nie należy uczyć się obszernego materiału w sposób skomasowany.

2. Im dłuższy i trudniejszy materiał, tym więcej powinno być seansów uczenia się rozłożonych w czasie.

3. Im trudniejszy materiał, tym krótsze powinny być przerwy.

4. Im bardziej zwarta jest struktura treści, tym dłuższe mogą być przerwy.

5. Im dłużej trwa uczenie się, tym dłuższa powinna być następująca po nim przerwa.

6. W początkowym stadium uczenia się pożądane jest by pierwszy seans był długi, a przerwa po nim krótka (zapamiętywanie). Następne seanse uczenia się mogą być krótsze, a przerwy dłuższe.

7. W uczeniu się dzieci pożądane są krótkie seanse i krótkie przerwy.

8. Osoby szybciej zapamiętujące materiał powinny stosować krótkie przerwy.

3. PAMIĘĆ

PAMIĘĆ:

• Biochemiczne, neurofizjologiczne i psychologiczne struktury i funkcje, które warunkując kodowanie, przechowywanie i dekodowanie informacji w mózgu, stanowią zapis całości indywidualnego doświadczenia jednostki (pamięć w aspekcie strukturalnym).

• Procesy odpowiedzialne za rejestrowanie, przechowywanie i odtwarzanie informacji (pamięć w aspekcie funkcjonalnym).

WŁAŚCIWOŚCI PAMIĘCI

1. Szybkość - dotyczy fazy zapamiętywania - liczba powtórzeń i czas potrzebny do zapamiętania określonej treści.

2. Trwałość - dotyczy fazy przechowywania - czas, w którym zakodowana informacja jest przechowywana.

3. Dokładność - odnosi się do relacji pomiędzy tym, co przypomniane a tym, co stanowiło treść fazy zapamiętywania.

4. Gotowość - odnosi się do fazy przypominania - łatwość i szybkość natychmiastowego przypominania

5. Pojemność - ilość różnorodnego materiału jaką można zapamiętać w czasie jednej ekspozycji.

KRZYWA ZAPOMINANIA

Pamiętanie

Czas

RODZAJE PAMIĘCI

1. Ze względu na trwałość przechowywanych treści

1. Pamięć ultrakrótkotrwała (rejestr sensoryczny, efekt Sperlinga) - ślady oddziaływania bodźca na receptor, dla wrażeń wzrokowych trwa około 0,5 sek., dla słuchowych ok. 4 sek.

2. Pamięć krótkotrwała - świadoma pamięć bezpośrednia o ograniczonej pojemności i czasie przechowywania informacji około 40 sek.

3. Pamięć długotrwała - trwale przechowywane informacji (praktycznie o nieograniczonej pojemności i czasie przechowywania treści).

2. Ze względu na treść

1. Pamięć obrazowa - przedmiotów, obrazów, dźwięków, smaków, zapachów, ruchów.

2. Pamięć słowna - słów, zdań, tekstów.

3. Pamięć uczuć - przeżyć o charakterze uczuciowym.

3. Ze względu na rozumienie

1. Pamięć mechaniczna - zapamiętywanie bez udziału rozumienia.

2. Pamięć logiczna - zrozumienie związków między elementami, jest mniej wierna niż pamięć mechaniczna, umożliwia jednak operowanie treściami np.: wyciąganie wniosków, uogólnienia, tworzenie analogii.

4. Ze względu na udział woli

1. Pamięć dowolna - gdy podmiot nastawiony jest na zapamiętywanie.

2. Pamięć mimowolna - niezamierzone zapamiętywanie informacji.

5. Ze względu na rodzaj przypominania

1. Pamięć rozpoznawcza - rozpoznawanie pojawiających się przedmiotów, informacji.

2. Pamięć odtwórcza - odtwarzanie informacji bez stymulacji bodźcowej.

6. Systemy pamięci

1. Pamięć deklaratywna - wiedza typu „wiem że”, zapisana w kodzie semantycznym.

2. Pamięć proceduralna - wiedza typu „wiem jak”, system procedur.

3. Pamięć semantyczna - wiedza o języku, znaczeniach.

4. Pamięć epizodyczna - system w którym przechowywane są informacje o osobistych przeżyciach człowieka.

5. Pamięć autobiograficzna - pamięć historii własnego życia.

6. Pamięć operacyjna (pracująca) - pobudzenie układu nerwowego umożliwiająca czasowe magazynowanie i przetwarzanie informacji potrzebnych do rozwiązywania określonych zadań poznawczych.

7. Inne rodzaje pamięci

1. Pamięć gatunkowa - filogenetyczna.

2. Pamięć fleszowa - pamięć zdarzeń dramatycznych wywołujących silne emocje, podobna do fotografii rejestrującej sytuacją w określonym momencie.

3. Pamięć osobnicza - ontogenetyczna.

4. Pamięć prospektywna - odnosząca się do przyszłości np. mam zażyć lekarstwo w określonym momencie w przyszłości i przypominam sobie o tym.

5. Pamięć retrospektywna - odnosząca się do przeszłości.

6. Pamięć tunelowa - np. w sytuacji zagrożenia życia często zapamiętujemy elementy związane tylko z tym wydarzeniem.

MODELE PAMIĘCI

Pamięć jest jedna, chociaż może przejawiać się w różny sposób i przyjmować różne wartości. Z tego też powodu autorzy piszący o pamięci, dla lepszego zobrazowania tych skomplikowanych treści, bardzo często posługują się pewnymi obrazami, tak zwanymi modelami, które zresztą, jak i sama pamięć, są tylko teoretycznymi konstruktami. Modele pamięci są spójnymi systemami założeń odnoszącymi się do właściwości struktury i funkcji pamięci, których celem jest wyjaśnienie określonej klasy zjawisk pamięciowych. Każdy model składa się z elementów strukturalnych oraz relacji, które pomiędzy tymi elementami zachodzą. Modele pamięci, choć nie są oczywiście precyzyjnymi odwzorowaniami rzeczywistości, to jednak przez swoją plastyczność oraz skojarzenia ze znanymi formami czy też mechanizmami, pozwalają dobrze opisywać i wyjaśniać nieobserwowalne zjawiska.

1. ATKINSONA I SHIFFRINA - wielomagazynowy

⇒ A ⇒ ⇒

⇐

⇓

wyjście (reakcja)

Pamięć ultrakrótkotrwała Pamięć krótkotrwała Pamięć długotrwała

Bodźce poprzez pamięć ultrakrótkotrwałą trafiają do pamięci krótkotrwałej. W niej występują procesy powtarzania, kodowania organizowania analizowania i wydobywania informacji. Pomiędzy pamięcią długotrwałą i krótkotrwałą istnieje ciągła wymiana informacji.

2. TULVINGA - monohierarchiczny

Pamięć proceduralna, najobszerniejsza, „wiem jak”

Pamięć semantyczna, „wiem że”.

Pamięć epizodyczna, najbardziej wewnętrzna.

Pamięć proceduralna jest najmniej podległa emocjom, z nią się rodzimy.

Pamięć semantyczna jest typowa dla człowieka, wyrosła na bazie pamięci proceduralnej. Pamięć epizodyczna obejmuje zdarzenia z życia osobistego, podlega emocjom, jest zależna od kontekstu.

3. ANDERSONA

Pamięć deklaratywna Pamięć proceduralna

Pamięć operacyjna

Pamięć operacyjna przetwarza informacje, to informacje zaktywizowane w danej chwili, zasadniczo jest świadoma.

4. FODORA - modularny

Procesor centralny

Moduły funkcjonujące niezależnie

Mózg posiada moduły pracujące niezależnie. Procesor centralny korzysta z informacji znajdujących się w modułach, choć samych modułów nie penetruje. Procesor centralny funkcjonuje automatycznie, dużą zaś rolę w selekcji dopływających informacji pełni uwaga. Działanie procesora jest energochłonne, praca zaś modułów nie męczy.

5. SELFRIEDGE'A - pandemonium

Wybór reakcji rozpoznaniowej

Rozpoznawane układy cech

Rozpoznawane cechy

Rejestracja bodźca

Rozpoznawanie bodźca następuje poprzez porównanie percypowanego bodźca z istniejącym w umyśle jego wzorem. Strukturę pamięci stanowią detektory (demony) pełniące określone funkcje na poszczególnych piętrach zespołu. Im wyższe piętro, tym docierająca tam informacja jest lepiej opracowana. Na najwyższym piętrze znajdują się jednostki gnostyczne odpowiedzialne za rozpoznanie bodźca. Więcej informacji przepływa z dołu do góry (droga afferentna), część jednak przepływa z góry w dół, jako porównywanie gotowych wzorców z bodźcem (droga efferentna).

6. COLLINSA I LOFTUS - sieciowy

Pamięć ma strukturą sieci.

Struktura pamięci semantycznej to sieć węzłów (pojęć) oraz połączeń między nimi. Połączenia mogą mieć różną siłę. Reprezentacje przedmiotów powiązane są nie tylko kategoriami, ale także wspólnymi właściwościami. Pobudzony węzeł rozprzestrzenia impuls wzdłuż połączeń. Informacja nie ma konkretnego adresu, raczej jest pobudzonym obszarem.

METAFORY PAMIĘCI

1. PAMIĘĆ JAKO MAGAZYN

Metafora nawiązuje do przestrzeni jako obrazu pamięci. Ślady pamięciowe przechowywane są w określonych miejscach przestrzeni umysłu. Przypominanie wymaga przeszukania tej przestrzeni w celu odnalezienia pożądanej informacji.

Kryteria rozróżniania magazynów to głównie: czas przechowywania informacji, odrębna pojemność, różny kod, w którym zapisane są przechowywane informacje, odmienne metody wydobywania informacji itp. Inspiracją do konstrukcji tego modelu były dawne wyobrażenia pamięci (Platon - pamięć to gołębnik), a także budowa komputera.

2. PAMIĘĆ JAKO SIEĆ

Elementarnymi jednostkami wiedzy są pojęcia powiązane ze sobą różnymi relacjami: podrzędności, nadrzędności. Skojarzenie następuje głównie dzięki zrozumieniu związków, zazwyczaj logicznych, które łączą te elementy, często z uwzględnieniem szerszego kontekstu, w którym elementy te występują.

Pamięć trwała to sieć połączeń o licznych poziomach, kategoriach i drzewach rozgałęzień. Inspiracją do konstrukcji tego modelu była konstrukcja sieci, a także budowa mózgu (ciałka komórek nerwowych połączone dendrytami i neurytem).

3. PAMIĘĆ JAKO KONSTRUKTOR

Według Bartletta, przypominanie sensownego materiału ma charakter konstrukcyjny, co przejawia się głównie w zniekształceniach przypominanej treści. Przypominanie to nie pobudzenie utrwalonych śladów pamięciowych, lecz konstruowanie czy rekonstruowanie nowych treści z zapisanych w pamięci elementów. Z tego powodu pamięć nie jest nigdy dokładna.

4. PAMIĘĆ JAKO SPRAWCA WŁASNYCH DZIAŁAŃ

Zadaniem pamięci jest umożliwienie rozumienia tego, co dzieje się w naszym otoczeniu, wyobrażanie sobie alternatywnych form zachowania, formułowanie oczekiwań, wykorzystywanie indywidualnych doświadczeń oraz dokonywanie ich oceny.

Pamięć jest aktywna, a najważniejszą jej cechą jest lokalizowanie ważnych sytuacyjnie informacji. Przypominanie jest formą celowej działalności człowieka.

4. REPREZENTACJE POZNAWCZE I POJĘCIA

REPREZENTACJA POZNAWCZA

Reprezentacja poznawcza - wytwór procesów percepcyjno-myślowych, rodzaj odwzorowania w umyśle rzeczywistości (nie jest ona jednak tożsama z lustrzanym odbiciem rzeczywistości).

• Według konstruktywizmu, reprezentacja poznawcza jest wciąż modyfikowana, nowe elementy nie usuwają zastanych, lecz je dopełniają, tworzą się nowe jakości i nowe interpretacje.

• Według antykonstruktywizmu, reprezentacja poznawcza jest odwzorowaniem otoczenia w formie informacji zakodowanych w pamięci długotrwałej. Jest to bierna kopie, która nie daje się później modyfikowana np. przez interpretację.

Reprezentacje poznawcze mogą posiadać strukturę:

• analogową (obrazową) - kształty, obrazy,

• werbalną (pojęciową) - nazwy przedmiotów, cech, zdarzeń.

SCHEMAT POZNAWCZY

Schemat poznawczy - ogólna wiedza, za pomocą której można przedstawić sobie różne zdarzenia.

SKRYPT POZNAWCZY

Skrypt poznawczy - struktura zakodowana w pamięci, która reprezentuje ujęcie typowych czynności wyznaczonych przez cel, np.: zamówienie obiadu w restauracji.

POJĘCIA

Pojęcie - podstawowa struktura poznawcza, która reprezentuje uogólnioną klasę obiektów podobnych do siebie pod pewnym względem. Według Arystotelesa, pojęcie to struktura posiadająca zbiór cech istotnych, tzn. koniecznych i wystarczających.

Każde pojęcie ma dwa komponenty:

• treść - cechy istotne (konieczne i wystarczające),

• zakres - wszystkie desygnaty, które posiadają cechy istotne tworzą zakres pojęcia.

Kategoria - jest terminem zbliżonym do pojęcia, przy czym pojęcie jest elementem reprezentacji poznawczej, a kategoria elementem reprezentowanego świata.

Rodzaj - jest czymś istniejącym obiektywnie, choć w świecie intencjonalnym, niezależnie od tego, czy ludzie go znają.

Intencjonalność - wg. Brentano każde zjawisko psychiczne posiada odniesienie do pewnej treści i skierowane jest ku jakiemuś przedmiotowi.

RODZAJE POJĘĆ

1. Klasyczne - ich strukturę stanowi zbiór cech istotnych, treścią pojęć są istotne cechy, a zakres stanowią wszystkie obiekty.

2. Naturalne - ich strukturę stanowi zbiór cech, które w różnym stopniu przysługują egzemplarzom danej klasy. Każde pojęcie naturalne reprezentowane jest w pamięci długotrwałej w postaci najbardziej typowego egzemplarza prototypu.

3. Operacyjne - służą koordynacji operacji umysłowych, rozumieniu relacji, ustalaniu związków np.: stałość cech, przyczynowość, przestrzeń, liczba.

4. Niektóre pojęcia tworzą względnie niezależne zespoły zwane często naiwnymi teoriami np.: teoria „naiwnej” fizyki.

Richards i Ogden:

Pojęcie

Słowo Desygnat

FUNKCJE POJĘĆ

1. Niezmiennik jako podstawa pojęć. Podstawą pojęć są niezmienniki, inwarianty. Nasz umysł byłby mało funkcjonalny, gdybyśmy nie potrafili tworzyć pojęć, pewnych uogólnień. W zmienności świata mamy zdolność odkrywania czegoś stałego, niezmiennego.

2. Kategoryzowanie - pojęcia pozwalają zmniejszyć różnorodność przetwarzanych informacji, porcjują naszą wiedzę.

3. Rozumienie - pojęcia są narzędziami, za pomocą których ujmujemy świat. Aby coś zrozumieć trzeba mieć pojęcie tego czegoś, wiedzę na ten temat. Pewnych zagadnień nie rozumiemy, ponieważ nie posiadamy ich pojęć np.: kwadratowe koło.

4. Wnioskowanie - pojęcia są zbiorem sądów o ich przedmiocie. Za pomocą sądów pojęcia mogą łączyć się ze sobą. Bardziej rozbudowane pojęcia pozwalają na wyciąganie bardzo skomplikowanych wniosków.

5. MYŚLENIE

MYŚLENIE - to rozwiązywanie problemów. Problem zaś, to jakieś zadanie, które chcemy rozwiązań, a mamy z jego rozwiązaniem pewne trudności.

ETAPY ROZWIĄZYWANIA PROBLEMÓW

1. Dostrzeżenie problemu - napotykamy na problem, który chcemy rozwiązać, nie wiemy jednak jak tego dokonać. Stawiamy zatem odpowiednie pytania i dostrzegamy, że nasza wiedza w interesujących nas kwestiach jest niewystarczająca.

2. Odkrycie w sytuacji problemowej tego, co wiemy i tego, czego nie wiemy.

3. Generowanie pomysłów - jest to kluczowa i najbardziej produktywna faza rozwiązywania problemu. Ważna jest tu płynność i giętkość proponowanych pomysłów. Ogólnie rzecz ujmując, wiedza jest czynnikiem pomagającym w generowaniu pomysłów. Czasami jednak duża ilość informacji powoduje sztywność myślenia i odrzucanie z góry pewnych rozwiązań, które mogą być trafne. Niejednokrotnie czymś bardzo pomocnym jest tzw. „burza mózgu”, dyskusja przedstawicieli różnych dziedzin.

4. Analizowanie pomysłów - weryfikacja bądź falsyfikacja pomysłów. Trzeba unikać tzw. „afektu ojcowskiego”, który polega na braku krytycyzmu wobec własnego pomysłu.

5. Ocena pomysłu, który wydał się być najlepszym. Często potrzeba powtórnej weryfikacji i powtórzenia badań.

MYŚLENIE - to przetwarzanie informacji. Aby jednak to przetwarzanie mogło nastąpić, konieczne są trzy bloki:

Problem ⇒ Informacja ⇒ Operacje umysłowe ⇒ Reguły przetwarzania ⇒ Odpowiedź

INFORMACJE - treści zakodowane w pamięci semantycznej.

OPERACJE UMYSŁOWE - zinterioryzowane czynności. Ich liczba jest duża, trudno też o jednolitą klasyfikację. Zdaniem niektórych autorów wszystkie wywodzą się od dwóch podstawowych:

1. Analiza - wyodrębnianie w jakiejś całości pewnych elementów.

2. Synteza - łączenie elementów.

Myślowa analiza i synteza w przeciwieństwie do spostrzeżeniowej pozwala rozdzielać i łączyć to, czego nie da się dzielić i łączyć fizycznie.

Operacje pochodne od analizy i syntezy to:

1. Porównywanie - jednoczesna koncentracja myślowa na dwóch lub więcej obiektach w celu wyodrębnienia występujących różnic lub podobieństw. Kluczowe jest tu zachowanie stałego kryterium.

2. Abstrahowanie - wyodrębnianie pewnych istotnych cech obiektu, z jednoczesnym pomijaniem pozostałych.

3. Uogólnianie - łączenie wyabstrahowanych cech. Abstrahowanie i uogólnienia pełnią kluczową funkcję w procesie tworzenia pojęć.

Oprócz tych operacji wyróżnia się także:

1. Klasyfikowanie - materiałem tego procesu są pojęcia.

2. Szeregowanie - materiałem są relacje, które zachodzą pomiędzy poszczególnymi obiektami.

3. Wnioskowanie - tworzenie nowych sądów w wyniku zastosowania wcześniejszych.

REGUŁY PRZETWARZANIA

1. Algorytmiczne - ściśle sprecyzowane, zawsze prowadzą do uzyskania oczekiwanego rezultatu, są niezawodne, np.: wyciąganie pierwiastków.

2. Heurystyczne - pozwalają na rozwiązanie problemu, czasami mogą być jednak zawodne.

Nasze myślenie jest heurystyczne, wykracza poza dostarczone informacje, poddaje się przekształcaniu, dochodzi do nowych wniosków.

Myślenie polega na operowaniu posiadanymi informacjami, można zatem wskazać różny rodzaj materiału myślowego:

1. Materiałem myślowym mogą być aktualnie spostrzegane informacje.

2. Mogą być nim także wyobrażenia, które są wynikiem aktualizacji śladów dawnych spostrzeżeń.

3. Mogą być też pojęcia, sądy, a zatem nie konkretne przedmioty, lecz właściwości i relacje.

6. EMOCJE

EMOCJA - złożony zespół zmian psychicznych i cielesnych, obejmujący pobudzenie fizjologiczne, uczucia, procesy poznawcze i reakcje behawioralne, które wykonywane są w odpowiedzi na sytuację spostrzeganą jako ważną dla danej osoby. Emocje są pewnego rodzaju stanami wartościującymi, afektywnymi, intencjonalnymi i krótkotrwałymi.

1. Wartościujące - będąc emocjonalnie pobudzeni czujemy się dobrze lub źle, odczuwamy aprobatę lub dezaprobatę, ulgę lub rozczarowanie wobec jakiegoś stanu rzeczy.

2. Afektywne - zawierają element wartościujący, powodują dobre lub złe samopoczucie.

3. Intencjonalne - dotyczą jakości obiektu: rzeczywistego lub wyobrażeniowego.

4. Krótkotrwałe - nie są stałym sposobem naszego odnoszenia się do świata, są krótkotrwałe.

NASTRÓJ - trwa zwykle dłużej niż emocje, jest mniej intensywny i przeważnie nie ma swojego obiektu. To stan wolnopłynący, nie wywołujący nagłych działań.

AFEKT - stan uczuciowy o skrajnie silnym natężeniu, nagłym początku, gwałtownym przebiegu i krótkim czasie trwania.

WZRUSZENIE - stan o nagłym początku, krótkim czasie trwania i zróżnicowanym natężeniu, siła wzruszenia bywa zwykle większa niż w nastrojach.

NAMIĘTNOŚĆ - uczucie silne i długotrwałe, podporządkowuje sobie wszystkie wysiłki człowieka, jednostka jest odporna na logiczną argumentację.

KATEGORIE EMOCJI

Ekman i Friesen - istnieje 6 podstawowych biologicznie zaprogramowanych emocji:

• szczęście

• smutek

• strach

• gniew

• zaskoczenie

• obrzydzenie

SKŁADNIKI EMOCJI

1. Ocena sytuacyjna i interpretacyjna - daną sytuację musimy doświadczyć jako pozytywną lub negatywną widzianą w dobrym lub złym świetle.

2. Zmiany w organizmie - przyśpieszenie akcji serca, wzrost ciśnienie krwi, pogłębiony oddech, skurcze naczyń krwionośnych w skórze (bladość), zahamowanie aktywności narządów trawiennych, wzmożona aktywność gruczołów potowych.

3. Ekspresja emocji - wyrażanie emocji za pomocą zachowania: ruchy, odgłosy, postawy, intonacja głosu.

4. Umotywowane działanie - emocje zawierają impuls do działania w określony sposób, właściwy dla konkretnej emocji.

TEORIE EMOCJI

1. KLASYCZNE TEORIE EMOCJI

1. TEORIA JAMESA - LANGEGO - źródłem emocji są działania, zmiany napięcia mięśni, narządów wewnętrznych. „Jest nam przykro, ponieważ płaczemy; jesteśmy wściekli, ponieważ ktoś nas uderzył; boimy się, ponieważ drżą nam kolana”.

Schemat powstawania emocji:

• Spostrzeżenie bodźca wywołującego zmiany fizjologiczne.

• Spostrzeżenie zmian fizjologicznych przez jednostkę.

• Spostrzeżenie tych zmian jest przekształcane w emocję.

Emocje występują, gdy człowiek interpretuje swoje reakcje cielesne. „Nie dlatego płaczę, że jest mi smutno, jest mi smutno, ponieważ płaczę”.

2. TEORIA CANONA - BARDA - podstawą emocji stanowią zmiany w mózgu. Siedliskiem emocji są ośrodki podkorowe, ich pobudzenie nadaje poznawczym czynnościom kory emocjonalny komponent. Ośrodkiem emocji jest wzgórze, kora działa na nie hamująco.

Schemat powstawania emocji:

• Spostrzeżenie bodźca (niebezpiecznego).

• Informację przetwarza wzgórze, skutki przesyła do kory i do ciała.

• Ocena wydarzenia przez korę.

• Powstanie emocji.

Emocje są zdarzeniami poznawczymi. „Boję się, ponieważ wiem, że wilki są niebezpieczne”.

3. AKTYWACYJNA TEORIA EMOCJI - emocje to stany pobudzenia oznaczone dodatnio lub ujemnie. Za intensywność emocji odpowiedzialny jest poziom pobudzenia ośrodkowego układu nerwowego, czyli poziom aktywacji.

Schemat powstawania emocji:

• Zarejestrowanie neutralnej stymulacji.

• Ocena bodźca (dobry - zły).

• Pojawienie się tendencji do działania (zbliżanie, unikanie), motywacyjne działanie emocji.

• Pojawienie się emocji, czyli subiektywnego przeżycia z komponentem wisceralnym.

• Pojawienie się działania sterowanego przez emocje.

4. TEORIA SCHACHTERA - SINGERA - (dwuczynnikowa) - aby powstał stan emocjonalny, muszą być spełnione odpowiednie warunki:

• Człowiek musi znaleźć w stanie pobudzenia.

• Musi dokonać poznawczej analizy zaistniałych zmian fizjologicznych oraz sytuacji zewnętrznych, w jakich doszło do wystąpienia tych zmian.

• Człowiek musi oznaczyć werbalnie stan, w którym się znalazł.

Emocje powstają w wyniku powiązania dwóch niezależnych operacji poznawczych: oceny zdarzenia i oceny reakcji fizjologicznej.

1. POZNAWCZE TEORIE EMOCJI

1. KONCEPCJA LAZARUSA

Emocje są procesami, które stanowią wynik specyficznej relacji między organizmem a środowiskiem. Pojawiają się w sytuacjach, które są dla jednostki źródłem potencjalnych korzyści lub szkód. Proces oceny jest zindywidualizowanym procesem poznawczym. Ocena zdarzenia lub obiektu, jest wypadkową rzeczywistych właściwości środowiska oraz cech osoby, która dokonuje oceny.

Warunkiem powstania emocji jest stwierdzenie, że zdarzenie jest ważne ze względu na cel. Koncepcja kładzie główny nacisk na proces powstawania emocji.

2. KONCEPCJA FRIJDY

W spojrzeniu na emocję kluczową rolę pełnią ich funkcje.

• Emocje określają zdarzenie jako istotne lub nie, przyjemne lub nie.

• Emocje wzbudzają reakcje fizjologiczne, zachowania, przeżycia.

Emocje to mechanizmy sygnalizujące, że wydarzenie jest ważne z punktu widzenia interesów jednostki. Pozytywne znaczą, że człowiek jest na właściwej drodze, negatywne sygnalizują konieczność zmian, które wprowadzą dobrostan.

7. MOTYWACJE

MOTYWACJA - wszelkie mechanizmy odpowiedzialne za uruchamianie, ukierunkowanie podtrzymywanie i zakończenie różnych zachowań.

MOTYWACJA

W GŁÓWNYCH SYSTEMACH TEORETYCZNYCH

1. PODEJŚCIE EWOLUCYJNE: ETOLOGIA I SOCJOBIOLOGIA

1. ETOLOGIA - nauka o wzorcach zachowania zwierząt w ich środowisku naturalnym, ze szczególnym uwzględnieniem adaptacji i ewolucji wzorców.

Motywacja to gotowość do wykonywania pewnego utrwalonego wzorca zachowania. Podstawowe pojęcia to: instynkt, utrwalony wzorzec zachowania oraz wrodzony mechanizm wyzwalający zachowanie.

• Instynkt to biologicznie ukształtowany stereotypowy wzorzec zachowania oraz znajdujący się w zapleczu zachowania mechanizm energetyczny.

• Wrodzony mechanizm wyzwalający, to bodziec lub zespół bodźców, który nie wymaga uczenia się, a stanowi konieczny i wystarczający warunek wystąpienia zachowania instynktownego.

1. SOCJOBIOLOGIA - bada biologiczne podstawy zachowania społecznego organizmów.

W motywacji podstawowe są dwa czynniki:

• Okazja do rozpowszechnienia własnych genów.

• Dobór partnera najlepszego spośród dostępnych.

Dla przetrwania nie liczy się jednostka czy grupa, najważniejsze są geny. Jednostka służy genom, a nie geny jednostce. Altruizm (odwzajemniony, samopoświęcający), agresja, religia są genetycznie przystosowawcze. Teoria motywacji to genetyczny determinizm, żyć i umierać dla przetrwania genów. Zachowanie społeczne jest genetycznie kontrolowane, geny trzymają kulturę na smyczy.

2. PODEJŚCIE PSYCHODYNAMICZNE

Podstawowe założenia dotyczące motywacji wprowadził Freud:

• Wszelkie zachowania są zdeterminowane.

• Źródłem wszystkich zachowań jest energia psychiczna.

• Zachowaniami rządzą instynkty (popędy), główne to popęd życia i śmierci.

• Motywy ludzkiego zachowania są nieświadome.

• Mechanizm motywacyjny powoduje redukcję napięcia.

3. PODEJŚCIE BEHAWIORALNE

Podstawowe pojęcia to:

• Popęd - to wielkość deficytu jakiegoś ważnego czynnika pozytywnego lub siła oddziaływania czynnika negatywnego. Popęd to bardziej lub mniej ukierunkowany niepokój pojawiający się w organizmie i uruchamiający czynności ukierunkowane na jego usunięcie. Dla wystąpienia działania oprócz popędu trzeba także pobudki.

• Pobudka to obiekt lub stan, który ma zdolność redukowania lub zmniejszanie popędu.

• Wzmocnienie to obiekt lub stan, który zwiększa prawdopodobieństwo powtórzenia reakcji wywołanej działaniem bodźca.

4. PODEJŚCIE HUMANISTYCZNE

Teoria motywacji Masłowa zakłada obecność dwóch mechanizmów motywacyjnych:

• potrzeby niedoboru,

• potrzeby wzrostu.

Potrzeby niedoboru ułożone są hierarchicznie:

• Fizjologiczne - ich deprywacja koncentruje organizm na poszukiwaniu zaspokojenia, inne potrzeby mają wtedy niewielkie znaczenie.

• Zaspokojenie potrzeb fizjologicznych uruchamia potrzeby bezpieczeństwa.

• Ich zaspokojenie otwiera drogę potrzebom miłości i przynależności.

• Kolejne o potrzeby szacunku wobec własnej osoby.

• Przynajmniej częściowe zaspokojenie potrzeb niższych uruchamia poziom wyższy, potrzeby samourzeczywistniania.

5. PODEJŚCIE POZNAWCZE

1. TEORIA DYSONANSU POZNAWCZEGO FESTINGERA

Podstawowe założenia:

• Ludzie gromadzą dane poznawcze.

• Zebrane dane mogą być porównywane.

• W wyniku porównania następuje ustalenie jednej z trzech relacji: brak związku, konsonans lub dysonans.

Dysonans poznawczy występuje, gdy pomiędzy dwoma elementami istnieje sprzeczność. Obecność dysonansu jest przykra i jednostka chce go usunąć. Znosząc dysonans posługujemy się argumentami dla nas dogodnymi, a nie logiką. Przyjmując informacje niezgodne z przekonaniami:

• nieświadomie je zniekształcamy,

• kwestionujemy je,

• zapominamy o takich informacjach.

1. TEORIA RÓWNOWAGI JEDNOSTEK POZNAWCZYCH HEIDERA

Jednostka poznawcza to układ dwóch elementów pozostających w relacji. Jednostki mogą być w równowadze (przyjaciel - przysługa) lub nie (przyjaciel - krzywda).

• Równowaga: Jednostka poznawcza to „Nowak i jego pies”. Kowalski zaś lubi Nowaka i lubi jego psa.

• Brak równowagi: Jednostka poznawcza to „Nowak i jego pies”. Kowalski zaś lubi Nowaka i nie lubi jego psa (pies Nowaka pogryzł Kowalskiego).

Dla równowagi zatem Kowalski:

• Nie spostrzega Nowaka i psa jako jednostki poznawczej.

• Spostrzega Nowaka i psa jako jednostkę poznawczą i przestaje lubić Nowaka.

• Spostrzega Nowaka i psa jako jednostkę poznawczą i zaczyna lubić psa.

• Kowalski lubi Nowaka i spostrzega go w jednostce poznawczej z psem, ale zaczyna wartościować, za pewne sprawy lubi Nowaka, a za inne nie.

MECHANIZMY MOTYWACYJNE

1. MOTYWACJA WEWNĘTRZNA - tendencja podmiotu do podejmowania i kontynuowania działań ze względu na samą treść tych aktywności (wzmocnieniem jest nie nagroda zewnętrzna, lecz sama aktywność).

2. MOTYWACJA ZEWNĘTRZNA - gdy działanie jest realizowane ze względu na zewnętrzny wobec niego czynnik.

3. MOTYWACJA OSIĄGNIĘĆ - tendencja do osiągania i przekraczania standardów, która jest związana z przeżywaniem pozytywnych emocji w sytuacjach zadaniowych, spostrzeganych jako wyzwanie.

4. MOTYWACJA ZWIĄZANA Z OBRAZEM WŁASNEJ OSOBY - dążenie do podtrzymywania i podnoszenia własnej samooceny.

5. MOTYWACJA SAMOAKTUALIZACJI I SAMOROZWOJU

PSYCHOLOGIA OSOBOWOŚCI

1. PSYCHOLOGIA DWUDZIELNA WILHELMA WUNDTA (1832 - 1920)

Psychologia ma długie dzieje, lecz krótką historię. Wprawdzie Arystoteles wzniósł jej gmach, ale dopiero Wundt pod koniec XIX w., na starym pniu zaszczepił nowe latorośle (Herman von Ebbinghaus 1850-1909).

W 1879 Wundt założył w Lipsku pierwszą pracownię badań eksperymentalnych, która w 1922 r. stała się Instytutem Psychologii. Był to czas sporów spirytualistów z materialistami (empirycznie nastawionymi przyrodnikami). Wundt wybrał drogę pośrednią:

Wundt = aparat eksperymentalny + doświadczenie wewnętrzne (introspekcja)

Zasada pluralizmu psychofizycznego - zjawiska psychiczne i fizyczne nie są identyczne, nie mogą przekształcać się jedne w drugie. Są jednak wzajemnie sobie przyporządkowane (zjawisko psychiczne utożsamiane jest z doświadczeniem osobistym). „Dusza” przestała być rzeczywistością substancjalną, stała się procesem, aktem psychicznym.

Metoda Wundta - samoobserwacja (introspekcja) przeprowadzona w warunkach nadzoru eksperymentalnego. Przygotowywano obiektywne warunki mające wywoływać zjawiska psychiczne, które badany dokładnie relacjonował.

Wundt utożsamiał życie psychiczne ze świadomością, zadanie zaś psychologii widział w analizie i systematyzacji treści świadomości. Aktywność psychiczna to logiczny proces wnioskowania. Złożone zjawiska mogą zostać poznane w wyniku rozłożenia ich na proste i poddanie eksperymentalnej analizie. Te pojedyncze wrażenia są jednak nieświadome i dopiero gdy zostaną objęte logicznym wnioskowaniem w trakcie zespalania, przechodzą do świadomości.

2. BEHAWIORYZM

Wundt prowadząc badania w paradygmacie psychologii dwudzielnej wskazywał, że przyszłość należy do eksperymentalnej psychologii fizjologicznej. Projekt takiej psychologii przedstawił w 1913 r. 35 letni „człowiek od zwierząt” John Watson.

PODSTAWOWE ZAŁOŻENIA

1. Obserwacje dokonywane na zwierzętach mają bezpośrednie zastosowanie w interpretacji zachowań ludzkich.

2. Schemat zachowania jako reakcji na bodziec jest zasadniczo najzupełniej wystarczający.

Obiektywnym przedmiotem badań jest zachowanie, a nie świadomość, która jest niedostępna badaniom eksperymentalnym. Introspekcja jest w psychologii całkowicie niepotrzebna, ważne jest zachowanie, a nie osobowość.

Behawioryści to pragmatycy, interesuje ich bezpośrednio obserwowalne zjawisko: bodziec i reakcja. Konstrukcje myślowe i rozważania filozoficzne to rodzaj science fiction. Nie negując życia wewnętrznego, twierdzą jednocześnie, że nie ma ono istotnego wpływu na zachowanie, jak kolor samochodu nie ma wpływu na jego jazdę. Innymi słowy, to nie uczucie lęku przed psem powoduje ucieczkę, lecz sam bodziec, którym jest pies.

CZŁOWIEK - nie jest autonomiczny, lecz zewnątrzsterowny. Jego reakcje zależą głównie od bodźców, nie zaś od wewnętrznych stanów (świadomość, osobowość).

ŚRODOWISKO - kształtuje człowieka, choć i on sam wpływa na jego zmianę. Środowisko jest układem aktywnym, człowiek zaś reaktywnym.

ZACHOWANIE - kształtowane jest i utrwalane przez własne skutki, jest narzędziem do ich osiągania. Zachowanie jest instrumentalne = sprawcze. Główną rolę w sterowaniu zachowaniem odgrywają nagrody i kary. Zachowania złożone (religijne) podlegają tym samy behawioralnym prawom.

NAGRODA - pozytywna konsekwencja zachowania, która zwiększa prawdopodobieństwo jego wystąpienia w przyszłości.

Skuteczność nagród zależy od tego:

1. Jakie rodzaje nagród w określonych warunkach są odpowiednie (materialne, werbalne, moralne).

2. Jaki rozkład nagród daje najlepszy wynik:

• Nagrody w stałych odstępach czasowych.

• Procedura stałych proporcji - nagroda po wykonaniu odpowiedniej pracy.

• Procedura zmiennych odstępów czasowych - lepsza niż stałych odstępów.

• Procedura zmiennych proporcji - z reguły najbardziej efektywna.

KARA - jest niepożądanym, awersyjnym skutkiem działania. Skuteczność kar jest znacznie mniejsza od skuteczności nagród. Kara zwykle tłumi zachowanie, ale go nie eliminuje. Kara może spełniać swoje zadanie, gdy włączona jest w program całościowej modyfikacji zachowania. Nie wystarczy zatem tylko karać, trzeba jednocześnie wskazać nową drogę osiągania wzmocnień pozytywnych.

Negatywny wymiar kar:

1. Kary powodują generalizację hamowania, mogą więc tłumić zachowanie pozytywne. Nie jest wykluczone, że bierność i brak zaangażowania w pracę, to skutek generalizacji hamowania.

2. Kary mogą powodować zaburzenia emocjonalne (lęk, gniew, agresja).

3. Kary powodują unikanie źródła karania (rodzice, wychowawcy).

4. Kara dostarcza negatywnych wzorców zachowania, proces karania jest bowiem jednocześnie procesem uczenia.

JOHN WATSON (1878-1958)

Psychologia jest obiektywną, eksperymentalnę dziedziną nauk przyrodniczych, której celem jest przewidywanie i kontrola zachowania. Jest to nauka o zachowaniu, a nie procesach psychicznych i zachowaniu (bilardowa koncepcja człowieka). Behawiorysta nie dostrzega też linii oddzielającej człowieka od zwierząt.

Założenia:

1. Organizmy przystosowują się do środowiska za pomocą czynników dziedzicznych i nawykowych.

2. Bodźce wywołują określone reakcje. Znajomość reakcji pozwala przewidzieć bodźce, a znajomość bodźców, reakcje.

„Dusza” jest pustym pojęciem, a świadomość i nieświadomość to formy literackie. W chwili narodzin różnice indywidualne występuję jedynie a aspekcie anatomicznym. Człowiek nie przychodzi na świat z jakimiś zdolnościami, charakterem, temperamentem. Wrodzone są jedynie elementarne reakcje np. kichanie, ssanie, połykanie itp. Złożone zachowania są wynikiem warunkowania klasycznego, pawłowowskiego.

Osobowość to najbardziej złożony system nawyków.

Watson jako pierwszy psycholog zmaterializował myślenie. W myśleniu, jak w każdym zachowaniu, uczestniczą trzy grupy reakcji: motoryczne, werbalne i wisceralne (emocjonalne).

Celem badań psychologicznych jest praktyka, głównie wychowawcza.

Pomiędzy bodźcem a reakcją jest próżnia, mamy tu do czynienia tylko z czasowym przyporządkowaniem. Nieco później, neobehawioryści (np. Edward Tolman) wprowadzili zmienne pośredniczące przywracając znaczenie czynnikom wewnętrznym, próbując łagodzić model człowieka jako organicznej maszyny.

EDWARD LEE THORNDIKE (1874-1949)

Thorndike'a interesowało głównie uczenie się. Szczegółowo opracował prawo efektu, które sformułowane zostało już wcześniej przez Lloyda Morgana (1852-1936), dając mu solidną podstawę eksperymentalną.

PRAWO EFEKTU - reakcje, które przynoszą zadowolenie są wzmacniane, a reakcje przynoszące przykrość słabną (tak zwane warunkowanie instrumentalne).

Podstawą procesu uczenia się jest skojarzenie wrażenia z bodźcem do działania. Od tych powiązań (koneksji) wzięła nazwę jego psychologia uczenia się - koneksjonizm. Skutki działają bezpośrednio i nie wymagają pośredniego działania procesów intelektualnych czy świadomości.

Kara nie jest porównywalna z nagrodą, jest zasadniczo nieskuteczna. Nie osłabia bowiem bezpośrednio połączenia bodźca z zachowaniem. Może mieć jednak pośredni wpływ na uczenie się, gdyż może spowodować, że badany przerzuci się na jakąś inną reakcję, która może doprowadzić do nagrody.

Proces uczenia się:

1. Zdolność uczenia się zależy od liczby powiązań bodźca z reakcją i ich dostępności. Osoby zdolne od mało zdolnych różnią się tylko ilościowo.

2. Powtarzanie sytuacji nie wpływa na zmianę powiązań, bez nagradzania występuje mało znaczące wzmocnienie.

3. Wzmocnienie powiązań odbywa się bez udziału świadomości.

4. Rola zrozumienia w uczeniu się jest minimalna. Najlepszym sposobem zrozumienia jest wytworzenie zespołu właściwych powiązań.

5. Uczenie się jest zawsze konkretne. Jeśli wydaje się ogólne, to dlatego, że nowe sytuacje mają w sobie wiele elementów ze starych.

6. Wyuczenie się jednego zadania ułatwia nauczenie się innego, zgodnie z teorią transferu.

IWAN PIETROWICZ PAWŁOW (1849-1936)

Pawłow prowadził badania laboratoryjne nad funkcją gruczołów trawiennych. Nie znał prac Thorndike'a, któremu też przyznał pierwszeństwo we wstąpieniu na nową drogę badań.

Wykryty przez siebie odruch warunkowy uważał za elementarne zjawisko psychiczne, które jest jednocześnie zjawiskiem fizjologicznym. Ten czasowy związek nazwał odruchem warunkowy, jest on powszechnym zjawiskiem w świecie ludzi i zwierząt.

Według Pawłowa, punktem wyjścia nowej psychologii są następujące założenia:

1. Człowiek jest systemem samoregulującym się, jak każdy inny system w przyrodzie. Nie ma świadomej psychiki.

2. Metoda poznawania tego systemu to rozłożenie poznania na części składowe. Chodzi o poznanie znaczenia każdej części, poznanie znaczenia związku tych elementów, w końcu zaś, poznanie ich stosunku do otaczającego środowiska. Dopiero na tym etapie może nastąpić zrozumienie działania i jeśli to możliwe, kierowanie nim.

W rozwijającym się świecie zwierzęcym na szczeblu człowieka pojawił się dodatek do mechanizmów czynności nerwowych:

1. Pierwszy system sygnalizujący rzeczywistość (wspólny zwierzętom i ludziom) to podrażnienia typu: wrażenia, czucia, spostrzeżenia, słyszane dźwięki, widziane obrazy.

2. Drugi specyficzny dla nas system sygnalizacji rzeczywistości to język. Słowo stworzyło z nas ludzi.

BURRHUS SKINNER (1904-1990)

Skinner jest twórcą tzw. trzeciego paradygmatu w badaniach nad zachowaniem.

1. Pierwszy paradygmat to warunkowanie klasyczne (Pawłow) - poszukiwanie odpowiedzi na pytanie, ile różnych bodźców można związać z jedną reakcją.

2. Drugi paradygmat to warunkowanie instrumentalne (Thorndike) - poszukiwanie odpowiedzi na pytanie, ile różnych reakcji można wywołać w wyniku zetknięcia się z tą samą sytuacją bodźcową.

3. Trzeci paradygmat to warunkowanie sprawcze (Skinner) - Skinner odwrócił ideę odruchu. Punktem wyjścia uczynił reakcję i następujące po niej wzmocnienie, nie zaś wewnętrzny czy też zewnętrzny bodziec popychający organizm do działania. Szczur w skrzynce Skinnera „nie wie” po co został tam wprowadzony i ma możliwości zobaczenia pokarmu.

Uczenie się polega na poznawaniu sposobu kontrolowania środowiska przez nadanie zachowaniu określonych cech, stąd jego sprawczość. Skinner był badaczem, teoretykiem i utopistą. Stworzył wizję dobrze zorganizowanego społeczeństwa. Behawiorysta chce kontrolować ludzkie zachowanie, jak fizyk kontroluje zjawiska przyrodnicze i manipuluje nimi.

1. Kary pragnął zastąpić pozytywnym wzmacnianiem pożądanych reakcji. Zmieniać ludzi można tylko poprzez zmianę warunków, a nie odwrotnie, zmieniać warunki przez zmianę ludzi.

2. Manipulowanie ludźmi przez nagradzanie zachowań jest lepsze niż zachęcanie do zmiany w warunkach, które faktycznie do takich zmian zniechęcają. Ludzie zawsze będą manipulowani, nie chodzi zatem o to, by stwarzać pozory braku manipulacji, lecz by stosować je fachowo.

3. W tak stworzonym świecie jedyną wartością jest przeżycie gatunku, a w skali społecznej przetrwanie kultury.

4. Skinder chciał zastąpić społeczeństwo oparte na konkurencji, przez społeczeństwo oparte na współpracy, jednak bez uniformizmu, tłumienia dążenia wybicia się i przywództwa.

MARTIN SELIGMAN

Teoria wyuczonej bezradności.

Człowiek uczy się bezradności jeśli spostrzega, że nie ma związku przyczynowo-skutkowego pomiędzy otrzymywaniem kar i nagród, a wykonywaniem przez niego określonych działań. Stopniowo nabiera przekonanie, że jego kontrola jest nieefektywna i oczekuje, że również w przyszłości, w innych sytuacjach, nie będzie zależności przyczynowej między jego własnym zachowaniem a osiąganymi rezultatami.

Pojawiają się:

1. Deficyty poznawcze - uogólnione przekonanie, że nie ma takich sytuacji, w których możliwe jest kontrolowanie wydarzeń.

2. Deficyty motywacyjne - obniżenie motywacji do działania.

3. Deficyty emocjonalne - stany apatii, lęku, depresji, wrogości, uczucie zmęczenia, bezradności, niekompetencji.

Model opiera się na założeniu, że po powtarzających się niepowodzeniach następuje poczucie utraty kontroli nad sytuacją, jednostka przestaje więc odpowiednio reagować.

Jeśli wielokrotnie powtórzymy wobec (np. psa) wstrząs elektryczny, od którego nie ma on ucieczki, to po pewnym czasie zwierzę nabierze patologicznej bezradności i nawet gdy później otworzy się przed nim droga ucieczki, to z niej nie skorzysta.

3. PSYCHOLOGIA POZNAWCZA

PODEJŚCIE POZNAWCZE

Psychologia poznawcza powstała jako opozycja wobec psychoanalitycznej i behawiorystycznej koncepcji człowieka. Główni przedstawiciele tego kierunku to: Jerome Brunner, Herbert Simon, Ulric Neisser. O podejściu poznawczym można mówić w szerokim, bądź w wąskim znaczeniu.

1. Szerokim - chcąc zrozumieć i przewidzieć zachowanie człowieka, najpierw musimy zrozumieć, w jaki sposób odbiera on i rozumie otaczający go świat. Ważne jest tu nie tylko to, co człowiek odbiera z otoczenia, ale przede wszystkim to, jak interpretuje docierające do niego informacje. Kluczowe znaczenie dla zrozumienia zachowania ma odtworzenie jego poznawczego układu odniesień, systemu przekonań, który wykorzystywany jest do kategoryzowania, organizowania i zrozumienia danych o otaczającym świecie.

2. Wąskim - mówi raczej o naturze procesów umysłowych, a nie o naturze człowieka. Wyższe procesy umysłowe można scharakteryzować jako procesy poznawcze, które w swojej istocie są procesami przetwarzania informacji. Przetwarzanie informacji to manipulowanie nimi w taki sposób, aby można było je zinterpretować w świetle dotychczasowej wiedzy i wykorzystać do tworzenia nowych reprezentacji.

Centralne miejsce w psychologii poznawczej (kognitywizmie) zajmuje umysł i jego podstawowe czynności. Umysł rozumiany jest tu jako układ poznawczy. Fundamentalnym pojęciem są reprezentacje poznawcze, analogicznie jak wzmocnienie w behawioryzmie czy nieświadomość w psychoanalizie.

PODSTAWOWE ZAŁOŻENIA

1. Dopływające informacje nie mogą być w pełni przetworzone przez umysł człowieka, ze względu na jego ograniczone możliwości, konieczny jest zatem odpowiedni proces selekcji.

2. Wybór strategii przetwarzania informacji jest zwykle świadomy i uwzględnia specyficzne wymogi zadania.

3. Strategie poznawcze po wielokrotnym ich wykorzystaniu mogą tworzyć bardziej stabilne struktury poznawcze.

4. Poszczególne części umysłu tworzą względnie spójny i działający w sposób zorganizowany system.

5. System poznawczy jest wielopoziomowy (fonologiczny, syntaktyczny, semantyczny).

6. Przetwarzanie informacji jest uzależnione od kontekstu.

7. Poszczególne poziomy przetwarzania informacji są wzajemnie powiązane.

8. Procesy poznawcze mają charakter aktywny, reprezentacje tworzone są przez jednostkę w zależności od potrzeb i wymogów zadania.

FAZY PROCESU PRZETWARZANIA INFORMACJI

Bodziec ⇒ Uwaga ⇒ Spostrzeganie ⇒ Procesy umysłowe ⇒ Decyzja ⇒ Zachowanie

Człowiek w koncepcji poznawczej:

1. Jest samodzielnym podmiotem, w dużej mierze decydującym o własnym losie, działa na ogół świadomie i celowo.

2. W ciągu życia przyjmuje, przechowuje, interpretuje, tworzy i przekazuje za pomocą języka informacje, nadając im pewną wartość.

3. Ma umiejętność generowania informacji i wiedzy, wychodzi poza dostarczone informacje, przekracza granice swojego środowiska.

4. Zmiany w człowieku mogą dokonywać się przez wychowanie lub autokreację.

4. PSYCHOANALIZA

PSYCHOANALIZA (psychologia głębi) - to technika badania nieświadomości, droga badania procesów myślowych słabo poddających się poznaniu w inny sposobów.

Życie człowieka toczy się na dwóch płaszczyznach: świadomej i nieświadomej. Kierowane jest przez wewnętrzne siły, z zasady nieświadome. Człowiek obserwuje działanie, nie znając często jego przyczyn.

Góra lodowa Fechnera:

Świadomość

Przedświadomość

Nieświadomość

Świadomość - procesy, których jesteśmy obserwatorami.

Przedświadomość - to, czego nie jesteśmy aktualnie świadomi, ale co można sobie przypomnieć.

Nieświadomość (nie podświadomość) - wyparte treści, do których trudno jest dotrzeć, czasami coś o nich wiemy, lecz nie łączymy spójnie faktów.

HISTORIA PSYCHOANALIZY

Ojcowie psychoanalizy: Zygmunt Freud, Alfred Adler, Karol Gustaw Jung.

Psychoanalitycy: Anna Freud, Helena Deutsch, Karol Abraham, Otto Rank.

Neopsychoanaliza: Erich From, Karen Horney.

Trzecia generacja psychoanalityków: Eric Ericson.

Psychoanalitycy, którzy przyjęli filozofię egzystencjalną: Victor Frankl.

ZYGMUNT FREUD (1850-1939)

1. STRUKTURA OSOBOWOŚCI

Strukturę osobowości tworzą trzy systemy, każdy z nich ma własne funkcje, dynamizmy. Współdziałają jednak ściśle ze sobą, a zachowanie jest wynikiem ich interakcji.

SE

E

ID

1. ID - energetyczny, wrodzony system instynktów. Id leży poza sferą świadomości. Motywacja płynąca z id, to chęć przeżycia przyjemności, a unikania przykrości. Jest poza zasięgiem moralnego oddziaływania i poza wpływem kultury. Nie liczy się z realiami życia, lecz domaga się natychmiastowego zaspokajania potrzeb, szczególnie biologicznej libido.

2. EGO - kieruje działalnością dowolną, sprawuje kontrolę nad id. Działa w oparciu o system moralny, uznawane wartości. Motywacja, siła woli, siła osobowości zależy od niego. Około 7 roku życia jego struktury zaczynają wyłaniać się z id. Swoją energię czerpie z id pozostając z nim w jakiejś relacji, godząc subiektywne wymagania organizmu z warunkami środowiska.

3. SUPER EGO - system wartości i ideałów społecznych. Ten system rozwija się jako ostatni. Składa się z „super ego idealnego” - wysublimowane ideały i „sumienia” - nagradzającego i karzącego zachowanie. Sumienie to lęk społeczny. Super ego rozwija się z ego, w większej części jest nieuświadomione. Prowadzi człowieka ku doskonałości, hamuje impulsy płynące z id, nakłania do realistycznych celów. Kształtuje się pod wpływem nagród i kar stosowanych przez rodziców i środowisko.

2. MECHANIZMY OBRONNE - trwałe wzorce zachowań, których celem jest obrona świadomości przed treściami wzbudzającymi niepokój. Zachowania te są nabywane rozwijane i motywowane nieświadomie.

Mechanizmy obronne występują u wszystkich ludzi. Są zasadniczo nieświadome, pewnym wyjątkiem jest tu sublimacja. Wspólną ich cechą jest to, że w sposób niedojrzały próbują radzić sobie z trudnościami, i tu wyjątkiem jest sublimacja. Nie powodują rozwiązania trudności, walczą jedynie z przykrymi emocjami, lękami. Zniekształcają obraz siebie, innych i środowiska, pozwalają jednak w pewnym wymiarze zachować poczucie bezpieczeństwa, zmniejszają cierpienie, umożliwiają przystosowanie się do trudów życia. Redukują napięcie stosując ucieczkę, uniki, zastępując jedno zachowanie innym. Występują jako automatyzmy, które trudno zidentyfikować bez odwołania się do obserwacji prowadzonych przez inne osoby.

1. REPRESJA

Traumatyczne wydarzenia, klęski, bolesne przeżycia spychane są do nieświadomości. Nieświadomość jest sferą aktywną, która wywiera wpływ na nasze funkcjonowanie. Przykre doświadczenia zepchnięte do nieświadomości posiadają dwie warstwy: treść przeżycia oraz negatywne emocji towarzyszące temu doświadczeniu. Doświadczenia zepchnięte do nieświadomości znikają z naszej świadomości, nie pamiętamy ich. Aktywność nieświadomości może jednak doprowadzić do uwolnienia negatywnych emocji i wprowadzenia ich na poziom świadomy. Doświadczamy wtedy bezprzedmiotowych lęków, przykrych uczuć, nastrojów.

2. REGRESJA

W trudnej sytuacji osoba przyjmuje postawę charakterystyczną dla wcześniejszego okresu rozwojowego. U osoby dorosłej mogą wystąpić zachowania charakterystyczne dla okresu dziecięcego np.: głośny płacz, krzyk, tupanie nogami, rzucanie się na podłogę, mówienie jak dziecko.

Formy zachowania regresyjnego:

• Ucieczka w chorobę - dla wywołania współczucia, sympatii, otrzymania pomocy.

• Ucieczka w bezradność - płacz, krzyk, problemy w radzeniu sobie w sytuacjach bardzo prostych.

• Wyładowywanie złości i gniewu - rozbijanie, niszczenie przedmiotów.

• Negatywizm - bierność, brak inicjatywy, opór przed wykonywaniem działań.

• Rezygnacja z podejmowania odpowiedzialnych działań.

• Nostalgia - „dawniej to było dobrze”, „gdybym żył gdzie indziej”.

• Objawy somatyczne - biegunka, moczenia, brak lub nadmierny apetyt.

1. RACJONALIZACJA

Gdy człowiek postępuje niezgodnie z przyjętymi i akceptowanymi standardami społecznymi, własnym systemem wartości, wywołuje to wewnętrzny dyskomfort. Jeśli taka osoba nie zamierza zmienić swojego postępowania, zaczyna poszukiwać dla niego usprawiedliwienia (na poziomie nieświadomym). Swoim czynom lub czynom innych osób przypisuje jakąś szlachetną motywację.

• Metoda kwaśnych winogron - dewaluacja nieosiągniętych celów.

• Metoda słodkich cytryn - przypisywanie pozytywnej wartości celowi, który w rzeczywistości jej nie posiada.

• Odwołanie się do autorytetu - oni tak robią.

• Odwołanie się do konieczności - musiałem wykonać nieakceptowane zadanie.

• Odwołanie się do cudzych błędów - inni są gorsi.

1. IDENTYFIKACJA

Nieświadomy mechanizm, dzięki któremu upodobniamy się do innej osoby. Zwykle są to osoby znaczące. Mogą pojawić się analogiczne rodzaje zachowań, podobne gesty, sposób ubierania się. Mogą wystąpić podobne sposoby wysławiania się, podobne zachowania emocjonalne, przyjęty system wartości. Mechanizm odgrywa dużą rolę w wychowaniu, kształtowaniu charakteru, sumienia.

2. KOMPENSACJA

Podstawą jest tutaj poczucie jakiegoś braku, niedosytu, niespełnienia, niemożliwość osiągnięcia jakiegoś ważnego celu. Wybieramy zatem jakieś inne cele zastępcze, których osiągnięcie będzie podwyższało naszą samoocenę, a odsuwało negatywne emocje związane z brakiem osiągnięcia celu pierwotnego.

3. KONWERSJA

Istotny jest tu proces, w wyniku którego dochodzi do zamiany pierwotnie występujących trudności psychicznych, na występujące wtórnie trudności somatyczne - choroba somatyczna.

4. RESTYTUCJA

Mechanizm tworzy się na bazie przeżywanego poczucie winy. Osoba dąży do wyrównania wyrządzonej krzywdy, odpokutowania, przeproszenia, aby to poczucie winy obniżyć.

5. PROJEKCJA

Jej przyczyną jest brak akceptacji siebie, niezadowolenie ze swojego sposobu postępowania, popełnionych błędów, istniejących wad. Człowiek broni się przed oskarżającym super ego przypisując te negatywne cechy innym. Obroną staje się atakowanie innych osób za błędy i problemy, które tkwią w nas.

6. SUBLIMACJA

Ludzkie potrzeby posiadają układ hierarchiczny. Wśród nich występują potrzeby biologiczne, które muszą być zaspokajane w sposób społecznie akceptowany. Można jednak niektóre z nich (seksualne) zastąpić innymi, wyższymi. Mechanizm wymaga dojrzałej osoby, gdyż wiąże się z rezygnacją z pewnych wartości. Nie czynię czegoś w imię wyższych wartości. Sublimacja nie znosi potrzeby, lecz pozwala przeżywać jej niezaspokojenie bez poczucia klęski.

3. INSTYNKTY - wszystkie instynkty (popędy) można podzielić na dwie kategorie.

1. EROS - instynkt życia, potrzeba utrzymywania życia, zaspokajania głodu, pragnienia, potrzeb seksualnych. Energia w nim funkcjonująca to libido, jest to instynkt miłości, integracji, budowania. Może być skierowany na zewnątrz lub do siebie - narcyzm. Służy przetrwaniu własnej osoby i gatunku. Najwięcej wagi przypisywał Freud instynktowi seksualnemu.

2. THANATOS - instynkt śmierci, destrukcji. Na jego usługach jest agresja, niszczenie, burzenie, pragnienie śmierci.

KAROL GUSTAW JUNG (1875-1961)

1. STRUKTURA OSOBOWOŚCI

Osobowość to zbiór zróżnicowanych, lecz współdziałających ze sobą systemów. Najważniejsze to:

1. EGO - świadome psychika, dzięki niemu mamy poczucie ciągłości oraz tożsamości, konstytuuje nasze spostrzeżenia, myśli, uczucia.

2. NIEŚWIADOMOŚĆ INDYWIDUALNA - związana jest z ego. Tworzą ją doświadczenia indywidualne, które w określonym momencie zostały stłumione, wyparte, zapomniane.

3. NIEŚWIADOMOŚĆ ZBIOROWA - elementy odziedziczone po przodkach, wspólna dla wszystkich ludzi, jest wyrazem ewolucji, kumulowania doświadczeń. Nie dziedziczymy przeżywanych treści, ale pewną predyspozycję, sposób ujawniania. Na jej podłożu formują się wszystkie elementy dotyczące indywidualnego rozwoju, w dużej merze kształtuje nasze indywidualne doświadczenie. ARCHETYP - strukturalny składnik nieświadomości, zbiorowa, typowa forma ujmowania rzeczywistości. Jego źródłem są utrwalone w psychice zapisy powtarzających się przez wiele pokoleń doświadczeń. W nieświadomości istnieje wiele archetypów: narodzin, śmierci, mocy Boga, dziecka, bohatera, starego mędrca i in. Choć są względnie autonomiczne, mogą się przenikać. Niektóre są tak wyodrębnione, że należy je traktować jako systemy wchodzące w skład osobowości (persona, animus, anima, cień).

Archetyp persony - Persona jest maską, którą przyjmuje się ze względu na konieczność przystosowania się do społecznych obyczajów, to rola społeczna zgodna ze społecznym wyobrażeniem. Często ukrywa prawdziwą naturę będąc obliczem wystawionym na pokaz, osobowością publiczną. Każdy ma dwie, trzy persony, więcej może prowadzić do patologii. Dzięki niej wywieramy określony wpływ na innych, ukrywamy prawdziwą naturę, umożliwiamy tworzenie międzyludzkich więzi. Persona przypomina nieco freudowskie super ego.

Archetyp animusa i animy - Anima to archetyp kobiety w mężczyźnie, animus to archetyp mężczyzny w kobiecie. Powstają w wyniku skumulowania doświadczeń gatunku ludzkiego, ze względu na obcowanie z płcią przeciwną. Mężczyzna uległ feminizacji, kobieta maskulinizacji. Dzięki nim każda z płci przejawia cechy płci przeciwnej.

Archetyp cienia - Cień to „zwierzęce” popędy w człowieku. Odpowiada za zachowania, myśli, nieakceptowane uczucia, to ciemna strona osobowości, której nie akceptujemy. Cień przypomina freudowskie id.

4. SELF (JAŹŃ) - centrum osobowości, archetyp scalający różne systemy, zapewnia poczucie jedności, równowagi, stabilności.

5. POSTAWY, FUNKCJE I TYPY PSYCHOLOGICZNE

• POSTAWY:

1. Ekstrawersja - orientacja według przedmiotu i danych obiektywnych. Dominujący jest przedmiot, odgrywa on w świadomości większą rolę niż podmiotowe czynniki. Moralne prawidła działania pokrywają się z wymogami społecznymi.

2. Introwersja - orientacja według czynników subiektywnych. Warunki zewnętrzne są ważne, ale decyduje subiektywizm. Większa refleksyjność ostrożność, niechęć do uczestniczenia w życiu towarzyskim, preferowanie wąskiego grona osób.

• FUNKCJE

1. Myślenie - kluczowa jest wiedza o tym, czym rzecz jest, umiejętność nazywania i kojarzenia z innymi rzeczami.

2. Uczucie - kluczowa jest zdolność wartościowania, posiadania własnej perspektywy własnego punktu widzenia.

3. Percepcja - kluczowe są te fakty, które dostępne są zmysłowości.

4. Intuicja - kluczowe jest przeczucie, które istnieje bez świadomego dowodu czy wiedzy.

• TYPY (8 typów psychologicznych, kombinacja 2 postaw i 4 funkcji)

1. Ekstrawersja + Myślenie. Intelekt, dociekanie, rozważanie problemów, poszukiwanie obiektywnych zasad, wyciąganie wniosków, człowiek dogmatyczny, czasami fanatyczny.

2. Introwersja + Myślenie. Analizowanie przeżyć, poznawanie przez pryzmat siebie, duży krytycyzm, mała potrzeba kontaktów społecznych.

3. Ekstrawersja + Intuicja. Spekulacja, poszukiwanie nowych rzeczywistości, zdobywanie stanowisk, mało trafnej, krytycznej oceny.

4. Introwersja + Intuicja. Posługiwanie się intuicją, nie wiadomo skąd się coś wie, zainteresowanie niecodziennymi sprawami, dobre rozumienie innych, osoba taka rzadko mówi o własnych doznaniach, trudno zaskarbić jej zaufanie, bogaty świat wewnętrzny, fantazje, niepraktyczny, marzyciel, utopista.

5. Ekstrawersja + Uczuciowość. Konserwatywny, podkreśla takie sposoby zachowania, które są zgodne z wartościami uznawanymi przez środowisko, trzyma się popularnych standardów życia, lubi byś dostrzegany, zwracać na siebie uwagę.

6. Introwersja + Uczuciowość. Zachowanie uwarunkowane wewnętrzną normą, osoba taka nie ulega wpływowi środowiska, nie liczy się z otoczeniem, ma odmienne poglądy, na zewnątrz zimna, z rezerwą, ma jednak głębokie, bogate, ukryte uczucia, które rzadko ujawnia.

7. Ekstrawersja + Percepcja. Dobry obserwator, kieruje się tym, co zobaczy, widzi świat takim jaki jest, realistyczny ale wrażliwy, ma małą wyobraźnię, trzyma się konkretu.

8. Introwersja + Percepcja. Subiektywne przemyślenia, otaczający świat jawi się jako banalny, realizm życiowy to banał, artysta.

2. ROZWÓJ OSOBOWOŚCI

Osobowość nigdy nie jest w fazie pełnego rozwoju, człowiek rośnie ku osobowości. W osobowości trzeba ustalić swoje odniesienie do Boga, siebie i świata. Pełny rozwój jest nieosiągalnym ideałem. Rozwój jest trudem, błogosławieństwem i przekleństwem. W procesie rozwoju pojawiają się elementy progresywne i regresywne. Nie ma rozwoju bez cierpienia, siła człowieka bierze się z pokonywania sytuacji trudnych. Rozwój zakłada wierność ideałom.

Samoakceptacja - zgoda na to, jakim się jest. Jest to bardzo ważne szczególnie w kontekście przemiany, jeśli ma się program rozwoju na całe życie.

Cechy warunkujące pogłębioną samoakceptację, stworzenie osobowości twórczej:

1. Miłość siebie i drugiego człowieka. Warunkiem miłości bliźniego jest miłość siebie. Trudniej kochać siebie niż innych.

2. Zmniejszenie miłości egoistycznej.

3. Rozwój poczucia własnej wartości i godności. Łatwiej podziwiać czyjąś wielkość niż własną.

4. Rozwój poczucia odpowiedzialności za siebie i innych, czuć się odpowiedzialnym za swoją wartość i słabość.

Akceptacja siebie leży w centrum filozofii życia, także jego ciemnej strony. Trzeba pokochać swoją słabość, łatwiej wtedy ją zwalczyć. Jeśli znienawidzimy swoją słabość, nie zwyciężymy zła złem. Samoakceptacja to nie tolerowanie słabości, lecz miłość. Potępiając zło, spychamy je do nieświadomości, nie zmienimy zaś tego, czego nie znamy. Zmiana możliwa, gdy zrozumiemy zło w sobie. Tę część cienia można zmienić, którą mamy w świadomości.

Samoakceptacja to radykalna akceptacja siebie i innych, poszukiwanie zrozumienia, szacunek dla godności, respekt wobec tajemnicy każdego życia. Każdy jednak „typ osobowości” inaczej przeżywa swój rozwój.

ALFRED ADLER (1870-1937)

1. DĄŻENIE DO WYŻSZOŚCI

Poglądy na temat ostatecznego celu człowieka wyraźnie u niego ewaluowały. Początkowo sądził, że jest nim bycie agresywnym, później bycie silnym tzw. wola mocy, a w końcu dążenie do wyższości rozumiane jako dążenie do doskonałości, pęd ku górze.

Dążenie do doskonałości jest wrodzone, stymuluje rozwój człowieka, jest główną zasadą rządzącą dynamiką osobowości. To wrodzona siła kompensująca defekty. Nie ma odrębnych popędów, każdy czerpie siłę z dążenia do pełni. Każdy człowiek realizuje jednak to dążenie w indywidualny sposób.

Kluczową rolę w tym procesie odgrywa poczucie niższości, jest ono motywem, siłą indywidualnego rozwoju. Ludzie są aktywizowani poprzez potrzebę przezwyciężania swojej niższości, a pociągani przez pragnienie wyższości. W popędzie mocy nie chodzi o władzę, nie chodzi też o osiągnięcie spokoju, lecz o wzrost napięcia.

2. RELACJE SPOŁECZNE

Nie ma determinizmu, bardzo ważną rolę w kształtowaniu osobowości spełniają rodzice i społeczeństwo. Każdy człowiek musi wybrać swój styl życia, sposób, w jaki radzi sobie ze swoją słabością. Styl życia tworzy się w dzieciństwie, poprzez konstruktywne lub destruktywne pokonywanie trudności.

Warunkiem rozwoju osobowości jest pielęgnowanie w sobie poczucia przynależności do drugiego człowieka i do społeczności. Człowiek przystosowany nawiązuje kontakty społeczne, udziela pomocy. Człowiek nieprzystosowany zaprzecza poczuciu przynależności społecznej.

Zainteresowania społeczne są wrodzone, z natury jesteśmy społeczni. Dążenie do wyższości zostaje poddane procesowi socjalizacji. Praca dla wspólnego dobra kompensuje indywidualne słabości.

3. STYL ŻYCIA

Styl życia wyraża niepowtarzalny charakter osoby. Tworzy się do 5 roku życia, późniejsze doświadczenia są przyswajane i wykorzystywane stosownie do tego indywidualnego stylu. W ciągu życia nie można go już w sposób zasadniczy zmienić.

W stylu życia można wyróżnić wymiary:

1. Aktywność - pasywność, zależy głównie od indywidualnego człowieka.

2. Destrukcyjność - konstruktywność, zależy głównie od relacji do społeczeństwa.

Aktywność konstruktywna: zdrowie psychiczne, tendencja do wzrostu, poczucie wartości, odwagi, optymizmu, zadowolenia z osiągnięć. Człowiek czuje się potrzebny, dostrzega piękno życia, twórczo rozwiązuje problemy, pomaga innym.

Destruktywność: patologia, brak ochoty do rozwoju, niechęć do ponoszenia odpowiedzialności, pasywność, krytyka i oskarżanie innych za własne niepowodzenia.

Błędy wychowawcze:

• Dzieci rozpieszczone - pozbawione niezależności i inicjatywy, bez odpowiedzialności, uważają, że świat jest stworzony by im służyć.

• Dzieci odrzucone - przekonane, że świat jest zły, wrogi, mają kłopoty z rozwijaniem miłości.

4. TWÓRCZY SELF (JAŹŃ)

W twórczym selfie znajduje się eliksir życia, jest on pierwszą przyczyną wszystkiego, co ludzkie. Ludzie sami kształtują swoją osobowość, budują ją z dziedziczności i doświadczenia. Twórcza jaźń nadaje sens życiu, stwarza cel i środki do jego osiągnięcia. Człowiek ma być panem, a nie ofiarą swojego losu. Adler akcentował poczcie godności i wartości, które nadwyrężyła psychoanaliza.

ERICH FROMM (1900-1980)

1. EGZYSTENCJA CZŁOWIEKA

Człowiek jest samotny i wyobcowany, ponieważ zerwał powiązania łączące go z przyrodą i innymi ludźmi. Ten stan izolacji jest cechą specyficzną ludzkiej egzystencji. Każda forma społeczeństwa, jaką człowiek stworzył (feudalizm, kapitalizm, faszyzm, socjalizm, komunizm) jest próbą rozwiązania podstawowych sprzeczności, w które uwikłani są ludzie.

1. DYCHOTOMIE

Dychotomia egzystencjalna:

• Chcemy nieśmiertelności, a stoi przed nami śmierć.

• Chcemy należeć do natury, a przekraczamy ją.

• Szukamy prawdy, a mamy ograniczony rozum.

Dychotomia historyczna:

• Chcemy pokoju, a czujemy nieuniknioność wojny.

• Chcemy sprawiedliwości, a jesteśmy świadkami niesprawiedliwego podziału dóbr.

Dychotomie wytwarzają potrzeby, te zaś muszą być zaspokajane, by można było się rozwijać.

1. POTRZEBY

• Potrzeba pozostawania w bliskich kontaktach z drugim człowiekiem. Ważniejsza jednak niż bliskie kontakty przyjacielskie, jest przynależność do grupy.

• Potrzeba transcendencji, przekraczania. Nie chcemy być pasywnymi odbiorcami, lecz chcemy mieć możliwość twórczego działania.

• Potrzeba zakorzenienia. Umocnienie w miejscu, gdzie przebywamy, integracja ze światem, poczucie wewnętrznego pokrewieństwa z ludźmi.

• Potrzeba wytworzenia poczucia tożsamości. Poczucie własnej godności i godności innych, zgoda na bycie z innymi, ale pozostawanie sobą.

• Potrzeba posiadania określonej orientacji życiowej. Filozofia życia, stały i spójny sposób postrzegania siebie i świata.

Przejawy tych potrzeb, sposoby realizowania możliwości człowieka, są zdeterminowane przez układy społeczne, w których człowiek żyje. Osobowość rozwija się stosownie do warunków, jakie stwarza społeczeństwo. Egzystencja to kompromis między potrzebami wewnętrznymi a wymogami zewnętrznymi.

Odniesienie człowieka do społeczeństwa:

• Ludzie mają podstawową, wrodzoną naturę.

• Społeczeństwo jest stworzone przez ludzi w celu urzeczywistnienia tej podstawowej natury.

• Żadne utworzone dotychczas społeczeństwo nie zaspokoiło podstawowych potrzeb egzystencji

• Możliwe jest stworzenie takiego społeczeństwa.

2. SZTUKA MIŁOŚCI

Do natury człowieka należy samotność, tym jednak, co może go uratować jest miłość. Miłość nie jest jednak specjalnym odniesieniem jednej osoby, jest orientacją charakteru, która determinuje stosunek do świata jako całości. Kochając prawdziwie jedną osobę, kochamy wszystkich.

We wczesnym okresie życia człowiek jest pod wpływem pierwotnego narcyzmu, który wówczas jest stanem pozytywnym. W trakcie rozwoju trzeba ten pierwotny narcyzm zmniejszyć, w przeciwnym razie może dojść do wytworzenia patologicznego, wtórnego narcyzmu (tylko to co stanowi mnie jest ważne, inni się nie liczą). Jedyną drogą do zachowania wewnętrznej dojrzałości jest wypracowanie miłości do wszystkich ludzi.

Sztuka miłości zawiera zadania:

• Troskę o innych, biednych, chorych, potrzebujących.

• Obiektywną znajomość uczuć i pragnień innych ludzi.

• Respekt wobec prawa swobodnego rozwoju każdego człowieka.

• Odpowiedzialność wobec narodu i państwa.

3. TRANSCENDENCJA

Człowiek jest niezadowolony z pasywności, ma wrodzoną zdolność transcendowania ponad swoją bezradność, chęć dążenia do zachowania zdrowia, do szczęścia. Jeśli dojdzie do zablokowania możliwości rozwoju (patologiczni rodzice), wtedy budzi się autoagresja, chęć umierania, miłość do śmierci. Destruktywność jest sposobem na nieprzeżyte życie. Biologicznie ukierunkowani jesteśmy na biofilię, nekrofilia jest patologią.

4. MECHANIZMY OBRONNE

Do opisanych wcześniej mechanizmów (projekcja, regresja, represja, racjonalizacja, identyfikacja), Fromm dodaje własne.

1. POSTAWA AUTORYTARIAŃSKA - emocjonalne przywiązanie do jakiejś osoby. Składa się z dwóch tendencji:

• Uwielbienie dla autorytetu, podporządkowanie się jemu, masochizm (może być związany z przeżyciem seksualnym).

• Dominowanie, sadyzm, chęć bycia autorytetem.

1. UCIECZKA - bunt i złośliwa agresja wobec tego, co zagraża, zagrożenie może być domniemane.

2. POSTAWA KAMELEONA - konformizm, najpowszechniejszy z mechanizmów obronnych, koncentrowanie się na tym, co warto, a czego nie.

KAREN HORNEY (1885-1952)

1. LĘK PODSTAWOWY

Najważniejsze pojęcie w koncepcji Horney to lęk podstawowy. Lęk podstawowy to uczucie doznawane przez dziecko, iż jest osamotnione w potencjalnie wrogim świecie. Wszystko to, co zakłóca poczucie bezpieczeństwa dziecka w stosunku do rodziców, wywołuje lęk podstawowy (dominacja, obojętność, niekonsekwentne postępowanie, poniżanie, zmuszanie do opowiedzenia się po stronie jednego rodzica, niesprawiedliwość, izolacja od rówieśników, wrogość, nadmierna opiekuńczość).

Dziecko pozbawione poczucia bezpieczeństwa i pełne lęku rozwija różne strategie, za pomocą których walczy z uczuciami izolacji i bezradności (kupowanie miłości, groźby, roztkliwianie się nad sobą, dominacja nad innymi, uległość w kontaktach, wrogość wobec atakujących).

Każda z tych strategii może stać się względnie trwałym składnikiem osobowości. Horney wymienia 10 potrzeb, które nabywa się w wyniku prób znalezienia rozwiązania zaburzonych relacji z ludźmi.

2. POTRZEBY

Każdy ma te potrzeby, ale neurotyk na skutek niepokoju i braku poczucia bezpieczeństwa zaspokaja je neurotycznie, niedojrzale.

Osobowość neurotyczna:

• Sztywność w zakresie reakcji, brak plastyczności w podejmowanych decyzjach.

• Duża rozbieżność między możliwościami a osiągnięciami.

• Brak rozróżnienia między tym, co ważne, a co nie, czasami pogląd, że wszystko jest istotne.

• Przymusowe myśli lub zachowania.

1. NEUROTYCZNA POTRZEBA UZNANIA - bezkrytyczna chęć podobania się, zdobywania uznania za wszelką cenę, wrażliwość na wszelką dezaprobatę.

2. NEUROTYCZNA POTRZEBA PARTNERA - by zaopiekował się, lęk przed odrzuceniem, osoba zniewalająca w miłości, nie wyobraża sobie życia bez osoby kochanej.

3. NEUROTYCZNA POTRZEBA OGRANICZANIA ŻYCIA DO WĄSKICH RAM - osoba jest skromna i odsunięta od innych, ale nie ze skromności lecz z lęku przed odrzuceniem.

4. NEUROTYCZNA POTRZEBA MOCY - obawa przed własną słabością, gloryfikacja siebie, osoba przecenia własną siłę, chce dominować, uważa, że wszystko można zdobyć siłą woli, nie godzi się z porażkami, uważa, że jest niezastąpiona.

5. NEUROTYCZNA POTRZEBA WYKORZYSTYWANIA INNYCH - nawiązywanie tyko takich kontaktów, które dostarczą korzyści, wykorzystana osoba odrzucana jest na bok.

6. NEUROTYCZNA POTRZEBA PRESTIŻU - dominuje lęk przed upokorzeniem, brakiem docenienia, zaniżona samoocena.

7. NEUROTYCZNA POTRZEBA UZNAWANIA SIEBIE - podkreślanie swojej wyższości, pragnienie adorowania, brak doceniania budzi agresję.

8. NEUROTYCZNA POTRZEBA OSIĄGNIĘĆ - ciągłe poszukiwanie sytuacji, w których można coś zdobyć, unikanie sytuacji, które mogą zakończyć się porażką.

9. NEUROTYCZNA POTRZEBA NIEZALEŻNOŚCI I SAMOWYSTARCZALNOŚCI - poczucie autonomii, niechęć do podporządkowania się.

10. NEUROTYCZNA POTRZEBA DOSKONALENIA - ciągłe analizowanie niedoskonałości, które pragnie się ukryć przed innymi, osoba sprawia wrażenie nieomylnej.

3. POSTAWY

Dziesięć wymienionych potrzeb można podzielić na trzy kategorie, które tworzą postawy, relacje międzyludzkie. U osób zdrowych te postawy są w równowadze, w osobowości neurotycznej jedna z nich dominuje.

• Postawa ku ludziom - podporządkowanie się innym, akceptacja własnej słabości, potrzeba zrozumienia, uznania, miłość innych jest ratunkiem wobec własnej bezradności.

• Postawa od ludzi - niezależność, obojętność, brak poczucia wsparcia od innych, poczucie, że inni ludzie są zbędni.

• Postawa przeciw ludziom - wrogość, świadoma, lub nieświadoma walka z otoczeniem, agresja i krytyka daje poczucie siły.

4. SELF (JAŹŃ)

I

R

A

A - aktualny self, taki jaki jestem, siła i słabość.

R - realny self (najważniejsza część), charakterystyczny dla mnie, choć wspólny ludziom. Tu zawarte są dążenia, cele, zadania, to, czego chcę, co postanowiłem. Człowiek zdrowy posiada te dwa selfy.

I - idealny self, niemożliwy, nierealne oczekiwania, idealizowanie siebie.

5. ANALIZA TRANSAKCYJNA

KONCEPCJA ERICHA BERNE (1910-1970)

1. Człowiek jest dobry, a przynajmniej ma możliwość by być dobrym.

2. Człowiek jako osoba jest całością, jednością.

3. Dla człowieka duże znaczenie ma czas. Najważniejsza jest teraźniejszość, uwarunkowani jesteśmy w przeszłości, a ukierunkowani jesteśmy na przyszłość.

4. Każdy człowiek jest jedyny i niepowtarzalny.

5. Każdy człowiek z natury jest otwarty na drugiego człowieka i na przyrodę.

6. Człowiek jest istotą zranioną i potrzebuje opieki.

7. Cierpienie i śmierć należą integralnie do egzystencji człowieka, trzeba je zaakceptować.

8. Każdy człowiek na każdym etapie życia ma możliwość dokonania zmian w sobie.

ANALIZA STRUKTURALNA OSOBOWOŚCI

W całościowej strukturze człowieka analiza transakcyjna wyróżnia trzy podstawowe stany:

• ja dziecko

• ja dorosły

• ja rodzic

Stan „ja”, to spójny system myśli i uczuć związanych z zachowaniem. Każdy urzeczywistnia się w specyficznych sposobach myślenia, emocji i działania.

STAN JA RODZIC

STAN JA DOROSŁY

STAN JA DZIECKO

1. DZIECKO (DZ)

Jest to stan ewolucyjnie najstarszy, najsilniejszy. Z nim przychodzimy na świat, jest to kompleks energetyczno-emocjonalny. Sfera ta oparta jest na reagowaniu, dąży do zaspokojenia prostych potrzeb. Nie ma w niej refleksyjności, funkcjonuje na poziomie prób i błędów. Stan „dziecko” zawiera trzy podsystemy:

1. Dziecko wolne (DZ-W), naturalne. To biologiczne dynamizmy, z którymi przychodzimy na świat, to nasz potencjał rozwojowy, intymny świat, w którym tkwi energia psychiczna. Jest to podsystem spontaniczny impulsywny, który potrzebuje zewnętrznej opieki. Cechuje się egocentryzmem, nie liczy się z normami i potrzebami innych (radość, złość, strach, zachwyt, żywiołowość, otwartość).

2. Dziecko adoptowane (DZ-A), przystosowane, reaktywne. Dostosowane do otoczenia, hamujące egocentryczne potrzeby. Proporcja (DZ-W) do (DZ-A) jest różna w zależności od wychowania, charakterystyczna dla określonej osoby. Dziecko adoptowane ma dwa bieguny:

• dziecko posłuszne,

• dziecko buntownicze.

1. Mały profesor (MP). To część intuicyjna, twórcza, źródło pomysłów na bazie poznania intuicyjnego. Manipuluje otoczeniem, intuicyjnie odczytuje komunikaty niewerbalne.

2. DOROSŁY (D)

Jest to racjonalna i autonomiczna część osoby. Stan ten podejmuje odpowiedzialne decyzje. Obiektywność pozwala mu oddzielić treści od emocji. Stan ten selekcjonuje informacje i jest arbitrem wewnętrznych konfliktów pomiędzy (DZ) a (R). (D) jest praktyczny, rzeczowy, stawia cele, wybiera środki, rozwija się poprzez aktywny kontakt z rzeczywistością.

3. RODZIC (R)

Jest to element normatywny, zinternalizowane wartości pochodzące od osób znaczących. Jest nośnikiem kultury, tradycji, moralności, religii. Podstawowe jego treści pochodzą od ojca i matki, jest to wewnętrzny głos kierujący zachowaniem. W nim zawiera się dziedziczenie społeczne. Zawiera dwa podsystemy:

1. Rodzic krytyczny (R-K) - rozkazuje, krytykuje, panuje, pochodzi głównie od ojca. Może być konstruktywny lub destruktywny.

2. Rodzic opiekuńczy (R-O) - wspomaga rozwój, troszczy się, opiekuje, powstaje głównie w oparciu o relację do matki.

Optymalny rozkład











R-K R-O D DZ-W DZ- A

Egogram - rozkład dokonany na podstawie introspekcji.

Psychogram - mój rozkład dokonany przez inną osobę.

Socjogram - rozkład danej osoby dokonany przez grupę.

ZABURZENIA OSOBOWOŚCI

1. SKRĘPOWANIA

Sztywność granic pomiędzy stanami ja powoduje brak przepływu energii. Człowiek funkcjonuje zatem z pozycji jednego stanu. Po 40 latach bycia nauczycielem, jest się nim wszędzie.

2. WYŁĄCZENIA

Wyłączenie jednego lub dwóch stanów powoduje:

• Dziecka - brak emocjonalności, empatii (psychopatia środowiskowa).

• Rodzica - brak rozeznania moralnego, odpowiedzialności (głęboka psychopatia).

• Dorosłego - brak realnej oceny rzeczywistości (psychoza).

• Dziecka i rodzica - (głęboka psychopatia).

3. KONTAMINACJE

• Zaciemnienie dorosłego przez rodzica (opinię rodzica bierzemy za treść pochodzącą od dorosłego) powoduje powstanie stereotypów, uprzedzeń, dorosły bowiem nie sprawdza informacji tylko twierdzi.

• Zaciemnienie dorosłego przez dziecko powoduje iluzje, magiczne myślenie, obawy, lęki.

PODSTAWOWE POTRZEBY (GŁODY) CZŁOWIEKA

1. POTRZEBA STYMULACJI

Bez stymulacji zewnętrznej i wewnętrznej rozwój ulega upośledzeniu. Konieczne są szczególnie w pierwszych latach życia. W pierwszej fazie konieczna jest stymulacja sensoryczno-motoryczna, później psychiczna.

2. POTRZEBA GŁASKÓW

Potrzeba głasków (znaków) to zakorzeniona w biologii chęć zwrócenia na siebie uwagi. Głaski zaspokajają potrzebę bezpieczeństwa, doznawania miłości, poczucia własnej wartości. Dziecko potrzebuje głównie kontaktu fizycznego, dotykania, pielęgnacji. Ma to ogromne znaczenie dla rozwoju jego uczuciowości, osobowości. Brak głasków powoduje chorobę sierocą.

Na bazie głasków tworzy się postawa wobec siebie i wobec innych. W późniejszym okresie życia głaski mogą przybierać formę symboliczną. Na bazie głasków tworzą się sympatie. Trzeba też pamiętać, że ludzie chętniej głaski kradną, niż o nie proszą.

Rodzaje głasków:

• Pozytywne - sprawiają, że czujemy się dobrze - pochwała komplement.

• Negatywne - nieuprzejmości, kary, krytyki.

• Warunkowe - lubię cię jeśli ... .

• Bezwarunkowe - lubię ze względu na samą osobę.

• Wewnętrzne - samogłaski - fantazje, pamięć o głaskach.

• Zewnętrzne - pochwały od innych.

• Diskontowe - zbywanie np.: Kochasz mnie? - A co to jest miłość.

• Wielkościowe - nierealistyczne np. zakochany mówi: Jesteś najmądrzejsza.

Banki głasków - głaski przechowywane są w pamięci, można do nich wracać, wydobywać je, fantazjować, często wraca się np. do głasków miłosnych. Bank głasków może jednak tracić świeżość, potrzebuje więc uzupełnień.

Filtry głasków - głaski wprowadzane są do banku głasków selektywnie, każdy ceni sobie inny ich rodzaj. Specyficzny dla danej osoby filtr głasków tworzy się w dzieciństwie.

EKONOMIA GŁASKÓW (STEINER)

Bazą jest 5 zasad funkcjonujących w społeczeństwie:

1. Nie udzielaj sobie głasków (nie bądź samochwałą).

2. Nie udzielaj głasków innym, nawet gdy chcesz to uczynić.

3. Nie proś nikogo o głaski, nawet jeśli tego pragniesz.

4. Nie odrzucaj głasków nawet jeśli ich nie pragniesz.

5. Nie przyjmuj żadnych głasków.

Propozycja:

1. Udziel sobie realnego wsparcia.

2. Udziel innym zdrowego wsparcia.

3. Poproś o potrzebne wsparcie.

4. Zwróć niezdrowe wsparcie, którego nie chcesz.

5. Przyjmij zdrowe wsparcie.

POSTAWY

Na bazie ekonomii głasków tworzą się zasadnicze postawy. Postawy są względnie trwałe, zwykle jedna z nich jest dominująca, kształtują się do 4 roku życia.

1. Ja O.K., ty O.K. - dojrzała, zdrowa postawa szacunku wobec siebie i innych ludzi, życie jest wartością, działanie bez manipulacji, inni nie są postrzegani jako rywale, wyraz przykazania miłości Boga i bliźniego.

2. Ja O.K., ty nie O.K. - ja jestem lepszy, jeśli pomagam, to tylko po to, aby pokazać się w lepszym świetle, uważam siebie za niezależnego, inni nie są godni zaufania.

3. Ja nie O.K., ty O.K. - postawa z kompleksami, życie ma mały sens, jest niegodne szacunku, tendencja do poniżania siebie, zazdrości z nienawiścią, w skrajnych wypadkach samobójstwo, zamykanie się w sobie izolacja, stawiane cele są niezgodnie z możliwościami.

4. Ja nie O.K., ty nie O.K. - postawa katastroficzna, życie nie ma sensu, brak wartości, brak wiary w powodzenie działania.

POTRZEBA STRUKTURALIZACJI CZASU

1. AKTYWNOŚĆ

Twórcze realizowanie zadań, które przyczyniają się do rozwoju człowieka, zaangażowany jest tu głównie dorosły. Aktywność może dostarczać wielu pozytywnych głasków.

2. ROZRYWKA

Potrzeba ruchu, tańca, zabawy, sportu, rozmowy, istotą jest tu uprzyjemnianie czasu.

3. WYCOFANIE

Wypoczynek, każdy czasami potrzebuje samotności. Nie ma głasków z zewnąrz, ale są autogłaski: fantazjowanie, wspominanie głasków.

4. RYTUAŁ

Rytuał określa przynależność do grupy, państwa, rodziny, rytuałem jest także liturgia religijna. Brak rytuałów to brak grup. Wielu ludzi oddało życie w obronie rytuału. Rytuał dostarcza głasków nie narażając na odrzucenie: w formie zredukowanej np. powitania, ubiór, spotkania, w formie rozbudowanej np. ceremonie.

5. INTYMNOŚĆ

Najbardziej szczere relacje międzyludzkie, dawanie i branie bez intryg, wyrażanie uczuć bez ukrytych motywów. Ludzie często boją się otworzyć przed innymi, by nie poczuć się zranionym. W intymności nie ma znaczenia płeć, pokrewieństwo. Nie można ich sprowadzać tylko do sfery seksualnej. Takie relacje występują rzadko, należą do tajemniczych tęsknot człowieka. Dzięki nim doznajemy najwięcej wsparcia.

6. GRY PSYCHOLOGICZNE

Zajmują ok. 70% życia, są bardzo trudne do zrozumienia. Ich zrozumienie to zrozumienie życia. Gry występują między ludźmi, grupami, państwami.

W grze z natury ukryta jest motywacja, toczą się poza świadomym udziałem człowieka, to aktywność na poziomie małego profesora. System dorosły-rodzić jest w nich wyłączony.

Przykład:

Ktoś nie przyszedł na umówione spotkanie.

Dorosły: Nie wiadomo dlaczego.

Dziecko: Złość, bunt (ktoś mnie zlekceważył, zapomniał).

Grę psychologiczną poznajemy po efekcie końcowym: wypłata w negatywnych uczuciach. Każda gra jest nieuczciwa, choć z zewnątrz wydaje się słuszna, ludzie często mylą grę z intymnością.

Do ześlizgnięcia się z poziomu dorosłego konieczne jest uczucie skrzywdzenia, ktoś mnie skrzywdził. Mały profesor robi wszystko, by wyjść na swoje, atakuje przy najbliższej okazji.

Warunki wejścia w grę:

1. Musi pojawić się uczucie skrzywdzenia (złodziejskie uczycie) by nastąpiło ześlizgnięcie się i ster przejął mały profesor.

2. Pojawia się sytuacja w której człowiek inaczej myśli, a inaczej mówi.

Aby nie wejść w grę, trzeba nauczyć się rozpoznawania złodziejskich uczuć i dać dorosłemu czas na pokierowanie sytuacją.

Gra toczy się w ramach trójkąta dramatycznego. W grze potrzeba trzeciej osoby, wybawcy. Mały profesor potrzebuje zewnętrznego wsparcia, wysłuchania, potwierdzenia. Z gry można wyjść przez przebaczenie.



Wybawca




Ofiara Agresor

ANALIZA STRUKTURALNA

R-K (do siebie) „Znowu zawiodłeś”

R-K (do innych) „Jesteście beznadziejni, jeśli jednak będziecie mnie słuchać zrobię z was ludzi”.

R-O (do siebie) „Powinieneś o siebie dbać”.

R-O (do innych) „Nie martwcie się, zaopiekuję się wami”.

D „Trzeba to wszystko przeanalizować i podjąć właściwą decyzję”.

DZ-W „Ale fajnie”.

DZ-A (posłuszne) „Strasznie przepraszam, proszę się nie gniewać”

DZ-A (buntownicze) „Nic mnie to nie obchodzi”.

MP „Jakoś sobie poradzimy”.

SKRYPT ŻYCIOWY

SUROWE POLECENIA + KONTRA SUROWE POLECENIA + PROGRAM ŻYCIA

= SKRYPT ŻYCIOWY

1. SUROWE POLECENIA - wychowanie nieintencjonalne, przekaz niewerbalny głównie przez pielęgnację, odczuwa to mały profesor. Przekazywany jest do 3 roku życia. Prawidłowa postawa to bezwarunkowa akceptacja. Surowe polecenia są trudne do terapii:

Przekaz matki: „Nie istniej”.

Możesz żyć pod warunkiem:

• „Nie bądź dzieckiem”.

• „nie bądź dorosłym” do najmłodszych - symbioza.

• „Nie odnoś sukcesów” - trzymanie w zależności.

• „Nie bądź zdrowy” - choroba by zwrócić na siebie uwagę.

• „Nie myśl” - źle powiedziałeś.

• „Nie odczuwaj” - niektóre reakcje zabronione np.: płacz, złość.

• „Nie zbliżaj się” - nieobecni rodzice.

2. KONTRA SUROWE POLECENIA - wzmacniają surowe polecenia, są świadome i zwerbalizowane. Są to tzw. poganiacze.

• „Bądź doskonały”

• „Sprawiaj innym przyjemność”

• „Wysil się”

• „Bądź mocny”

• „Pośpiesz się”

3. PROGRAM ŻYCIOWY - przekaz werbalny, instrukcja jak należy coś wykonać, jak być prawdziwym mężczyzną, prawdziwą kobietą. Matka przekazuje córce, ojciec synowi. To zrąb osobowości, do którego się w życiu odwołujemy.

TYPY SKRYPTÓW ŻYCIOWYCH (STEINER)

1. BEZ MIŁOŚCI - w wyniku surowych poleceń: „nie zbliżaj się”, „nie bądź ważny”, gdy miłość jest ukrywana. Człowiek boi się nawiązywania kontaktów, jest nieufny, podejrzliwy, gra rolę ofiary. Ja nie O.K., ty O.K.

2. BEZ ROZUMU - w wyniku surowych poleceń: „nie myśl”, „nie bądź ważny”, ludzie czują się niepewni zagubieni, niezdolni do czynnego kształtowania życia. Ja nie O.K., ty nie O.K.

3. BEZ RADOŚCI - w wyniku surowych poleceń: „nie odczuwaj”, „nie zbliżaj się”, „nie ucz się”, ludzie nie potrafią nawiązywać normalnych kontaktów bez użycia alkoholu, narkotyków. Ja nie O.K., ty O.K.; Ja O.K., ty nie O.K.

TRANSAKCJE

1. TRANSAKCJE - wymiana informacji, w której osoba przypisuje wymienionym informacjom określone znaczenie poprzez wzajemne postrzeganie. Można je także określić jako wymianę głasków.

KODER ⇒ KANAŁ (werbalny + niewerbalny) ⇒ DEKODER

2. TYPY TRANSAKCJI

• Komplementarne





















Symetryczne Asymetryczne

(Najbardziej satysfakcjonujące) (Po dłuższym czasie konflikt)

• Skrzyżowane















Dostarczają negatywnych głasków, przerywają komunikację.

• Ukryte (złożone) - manipulacja, tzw. uprowadzenie dziecka, przebiegają na poziomie społecznym (werbalnym) i psychologicznym (niewerbalnym). Są to gry psychologiczne.























Podwójne Kątowe

• Pośrednie










2




3

1




• „Podoba mi się pani”

• „Tak nie można rozpocząć rozmowy”

• „Ładna dziś pogoda”

6. PSYCHOLOGIA HUMANISTYCZNA

Psychologia humanistyczna zrodziła się z buntu wobec:

* psychologii akademickiej, metrycznej,

* psychoanalizy, której naturalnym warsztatem była klinika.

Psychologia humanistyczna zajmuje się człowiekiem zdrowym. W tej koncepcji człowiek jest dobry, może jednak zostać zepsuty przez środowisko, nie jest zły, lecz słaby, dlatego też trzeba rozbudzić w nim obszar dobra.

Trudno ściśle mówić o kierunku, który nazywa się: „psychologia humanistyczna”, chodzi raczej o pewien styl naukowego podejścia do człowieka. W psychologii humanistycznej nie ma również jednej koncepcji osobowości. Wspólny jest pewien optymizm w podejściu do człowieka. Osobowość jest w ciągłym procesie rozwoju, nie ma łatwego życia, przyjdą trudności, ale dzięki własnej aktywności możemy w pełni zrealizować swoją naturę.

GORDON ALLPORT (1897- 1970)

1. STRUKTURA I DYNAMIKA OSOBOWOŚCI

Podstawowa myśl badawcza Allporta, to ukazanie złożoności i niepowtarzalności człowieka. Koncentrował się przy tym szczególnie na świadomych wyznacznikach ludzkiego zachowania. Strukturę osobowości ujmował w kategoriach cech. Cechy motywują i sterują zachowaniem, a zatem struktura i dynamika osobowości są zasadniczo tym samym. Dojrzałość to droga, nie finał.

Osobowość:

1) to czym człowiek jest.

2) dynamiczna organizacja w jednostce tych psychofizycznych systemów, które determinują charakterystyczny dla niej sposób myślenia i działania.

Charakter: pojęcie etyczne, można rozumieć go jako moralną sferę osobowości, ocenianą w kategoriach dobra i zła.

Temperament: to zasadniczo te dyspozycje, które są ściśle związane z determinantami biologicznymi czy fizjologicznymi, wykazuje zatem niewielkie zmiany w rozwoju.

Postawa: względnie trwałe odniesienie podmiotu do szeroko rozumianego przedmiotu, które zawiera elementy: intelektualny, emocjonalny oraz związany z zachowaniem.

2. KRYTERIA DOJRZAŁEJ OSOBOWOŚCI

1. Ciągła przemiana osobowości. Człowiek dojrzały jest zaangażowany, ciągle dokonuje nowych wyborów, jest zainteresowany światem.

2. Umiejętność nawiązywania i podtrzymywania serdecznego kontaktu z ludźmi. Człowiek dojrzały nawiązuje dialog, który zakłada równość i wzajemny szacunek, ma umiejętność nawiązywania głębokich kontaktów, dostosowania się do czyjegoś stylu.

3. Dojrzałość emocjonalna. Człowiek dojrzały radzi sobie z negatywnymi uczuciami, adekwatnie i bez nadmiernego lęku reaguje na bodźce, ma tolerancję na frustracje, akceptuje słabości, porażki i okresy pesymizmu, ma poczucie bezpieczeństwa.

4. Realistyczny stosunek do życia. Dla człowieka dojrzałego intelekt i jego funkcje stanowią ważną część osobowości.

5. Dobre poczucie humoru. Człowiek dojrzały potrafi śmiać się z siebie.

6. Obiektywna znajomość siebie. Człowiek dojrzały zna swoje zalety i wady (trzy rodzaje cech: 1 te, które mamy; 2 te, które nam się wydaje, że mamy; 3 te, o których inni sądzą, że je mamy).

7. Jednocząca filozofia życia. Człowiek dojrzały ma system wartości, który pozwala mu na właściwą orientacją w sytuacjach trudnych i kryzysowych.

CARL ROGERS (1902-1987)

1. KONTAKT POMOCNY

W każdym człowieku istnieje wewnętrzna presja rozwoju. Mamy tendencje do samoaktualizacji poprzez wyzwalanie w sobie mocy, które pozwalają na realizację marzeń, pragnień oraz tkwiących w nas wrodzonych możliwości.

Kontakt pomocny ma służyć temu wzrostowi, nie jest terapią. Natura ludzka jest dobra, nie ma tendencji do destrukcji czy autodestrukcji. Kluczowym elementem kontaktu pomocnego jest więc wytworzenie odpowiedniej atmosfery, aby klient (człowiek) sam mógł się zmienić. Klient sam dokonuje rozwoju swojej osobowości uzyskując dojrzałość, terapeuta jest tylko niedyrektywnym uczestnikiem tego procesu. W kontakcie pomocnym jest bardzo dużo miejsca na milczenie i refleksję. 10 pytań, które musi wciąż sobie stawiać terapeuta, to elementy właściwego kontaktu pomocnego.

1. Czy klient może mnie odbierać jako człowieka godnego zaufania? (słowność punktualność, dyskrecja, akceptacja, kongruencja - zgodność deklaracji i zachowań, nie można grać roli terapeuty)

2. Czy klient odbiera mnie jako człowieka zdecydowanego?

3. Czy potrafię rozwinąć pozytywne uczucie wobec klienta? (uwalnianie się od stereotypów czy wpływu pierwszego wrażenia)

4. Czy jestem dość silny by rozróżnić swoje uczucia od uczuć klienta? (nie trzeba przeżywać tak jak klient, wystarczy klienta rozumieć)

5. Czy mam tyle zaufania do klienta, by pozwolić mu na zachowanie niedojrzałe, błąd, załamanie? (nie trzeba pomagać gorączkowo, chcieć by kryzys minął natychmiast, trzeba pozwolić na płacz i zmartwienie)

6. Czy stać mnie na to, aby spojrzeć na klienta z jego punktu widzenia? (klient nie może czuć się sam)

7. Czy stać mnie na to, aby w pełni akceptować klienta? (nie można bać się klienta, akceptować go tylko częściowo, trzeba też pozwolić na krytyką terapeuty)

8. Czy stać mnie na to, aby klient się mnie nie bał?

9. Czy stać mnie na to, by uwolnić klienta od jego lęku przed oceną z zewnątrz?

10. Czy stać mnie na to, by nie mówić ciągle o przeszłości? (pokazać perspektywy)

2. POJĘCIE I FORMUŁY SELFU

Self (jaźń) jest centralnym pojęciem dla teorii Rogersa. Self jest tym, co wiemy o sobie, jest postawą wobec siebie. Człowiek wciąż wędruje ku pełni, a tym, co najbardziej go blokuje, jest fałszywy obraz siebie. Samoaktualizacja to siła zawarta w naturze, która popycha nas do rozwoju. „Człowiek powinien być taki, jaki być powinien”.

Formuły selfu:

1. Każdy istnieje w zmiennym świecie doświadczeń i jest ich centrum. Tylko nieznaczna część naszych doświadczeń dochodzi do naszej świadomości. Choć mamy taką możliwość, możemy nigdy nie poznać siebie. Świat moich doświadczeń to tak zwane pole fenomenologiczne.

2. Organizm reaguje na pole fenomenologiczne w taki sposób, w jaki jest ono doświadczane i postrzegane. Najważniejsze jest to, co sam wiem o sobie, nie ważne czy zgadza się to z opinią innych.

3. Organizm reaguje zawsze w całości (gdy rozum pozna, serce zapłacze).

4. Organizm posiada dążenie do aktualizowania i rozwoju osobowości. Rozwija się według wrodzonych praw natury. Jedynym celem człowieka jest samoaktualizacja, cała reszta jest temu podporządkowana. Aktualizacja potencjalności jest trudna, ale każdy ma siłę do kierowania się ku wartościom. Konieczna jest jasna idea życiowa, znajomość tego, co nam pomaga, a co utrudnia. Nawet jednak po dokonaniu wyborów zdarzają się konflikty, im człowiek „głębszy”, tym na jego drodze pojawia się więcej dylematów.

5. Zachowanie człowieka jest skierowane na cel, na zaspokajanie potrzeb. Centralna potrzeba to realizacja siebie.

6. Czynnikiem ułatwiającym zaspokajanie potrzeb są emocje, które powodują, że człowiek dąży do czegoś z uporem lub rezygnuje.

7. Najlepsze podejście do zrozumienia człowieka, to próba spojrzenia na niego z jego punktu widzenia. Ponieważ nie jest możliwe całkowite odkrycie drugiego człowieka, dlatego trzeba zatrzymać się przed jego tajemnicą.

8. Self zmienia się, a jednak jest czymś trwałym.

9. Self formuje się poprzez interakcje z otoczeniem.

10. Pomiędzy wartościami własnymi i narzuconymi istnieje konflikt. Osoba uformowana nie przeżywa tych sprzeczności.

11. W życiu pojawiają się nowe doświadczenia. Niektóre z nich pozostają niezauważone, inne dostrzeżone, ale nie chcemy ich włączyć do selfu, jeszcze inne zostają do niego przyłączone. Koncepcja siebie jest nieobiektywna, ale według niej działamy.

12. Najwięcej zachowań jest zgodnych z koncepcją selfu. Cel terapii to zmiana koncepcji siebie.

13. Niektóre formy zachowania mają źródło w nieświadomych doświadczeniach. Bywa, że mamy odczucie, jak byśmy w niektórych sytuacjach nie byli sobą.

14. Niekiedy odczuwamy zagrożenie osobowości: sprzeczne dążenia, dylematy, rozterki, wyobcowanie.

ABRAHAM MASLOW (1908-1970)

1. KONCEPCJA OSOBOWOŚCI

Człowiek jest dobry, choć słaby, ma jednak wrodzone tendencje do rozwoju, dążenia ku dobru. Psychologia winna zajmować się jego pozytywnymi sferami, raczej cnotą niż grzechem. Jak dotąd ograniczała się do ciemnej strony i to trzeba zmienić.

Dobre środowisko i aktywność własna pozwalają na zrealizowanie siebie. Aby stworzyć pełniejszą naukę o człowieku, trzeba przyjrzeć się tym ludziom, którzy najpełniej rozwinęli swoje możliwości. Badając grupę samorealizujących się ludzi, wyróżnił w nich następujące cechy:

1. Bardziej realne spojrzenie na świat, bez nieuzasadnionego optymizmu czy pesymizmu, bez uprzedzeń, trafne odróżnianie prawdy od pozorów.

2. Wyższy poziom akceptacji siebie i innych, większą tolerancją dla siebie i innych, niski poziom obaw i wstydliwości, choć z właściwym poczuciem winy.

3. Większa spontaniczność i lepsza znajomość siebie, gdyż ludzie „naturalni” lepiej rozumieją swoje motywy, emocje, uzdolnienia.

4. Większe skoncentrowanie na problemach, interesowanie się tym, co na zewnątrz, posiadanie poczucia misji, mniejsze skoncentrowanie na detalach.

5. Większe zapotrzebowanie na samotność i prywatność, z większą potrzebą własnych przemyśleń. (Istnieje samotność jako izolacja, ucieczka od ludzi i ta jest destrukcyjna. Istnieje też samotność twórcza, konieczna do rozwoju.)

6. Większa autonomia i odporność na wpływy z zewnątrz, mniej zależy im na uznaniu otoczenia, mniej konformistyczni.

7. Większa świeżość w przejawianiu radości, bogactwo reakcji emocjonalnych, umiejętność przeżywania zachwytu.

8. Zdolność do doznawania niezwykłych doświadczeń: zachwyt, ekstaza, momenty mistyczne, przeżycie wartości, które nadają sens ich życiu.

9. Większe zainteresowania społeczne, bardziej współczują, chętniej pomagają.

10. Głębokie i pełne miłości relacje interpersonalne, bliskie kontakty z kilkoma osobami zamiast płytkie z wieloma.

11. Przeciwstawiają się niesprawiedliwości, nierówności, okrucieństwu.

12. Większa zdolność rozróżniania między tym, co dobre, a tym, co złe, między środkami a celami, posiadanie silnych standardów moralnych i mniejszej ilości mechanizmów obronnych: projekcja, racjonalizacja.

13. Większe poczucie humoru.

14. Większa świeżość, twórczość.

2. POTRZEBY JAKO CZYNNIKI MOTYWUJĄCE LUDZKIE ZACHOWANIE






5


4

3



2


1

Potrzeby podstawowe:

1. fizjologiczne: głód, pragnienie, wydalanie, seks, oddychanie.

2. bezpieczeństwa: dążenie do stabilności, porządku, usuwanie zagrożenia, poszukiwanie wsparcia u innych.

3. przynależności i miłości: potrzeba serdecznych kontaktów z otoczeniem.

4. godności i własnej wartości: oparta na realnych osiągnięciach, pojawia się, gdy zaspokojone zostaną 2 i 3.

Metapotrzeby:

5. samoaktualizacji: najważniejsza potrzeba, odkrywanie i wypełnianie swioch możliwości, osoba samoaktualizująca się jest naprawdę ludzka (zob. 14 charakterystyk).

Metapotrzeby: prawda, dobro, piękno, pełnia, żywotność, poczucie indywidualności, doskonałości, świętości, sprawiedliwości, porządku, radości, sensu życia, samowystarczalności.

W wyniku deprywacji najważniejszych potrzeb powstaje metapatologia:

1. Emocje: brak radości życia, obojętność, rozpacz, rezygnacja, fatalizm, bezradność, beznadziejność.

2. Sens życia: poczucie utraty sensu życia, wartości, celu w życiu, pragnienie śmierci, poczucie bycia niepotrzebnym.

3. Przeżycie egzystencjalne: poczucie pustki, kryzys wartości, destrukcyjność.

4. Przeżycia religijne: oschłość, kryzys duchowy, kryzys wiary.

5. Interpersonalne: alienacja, wyobcowanie.

HENRY MURRAY

1. PERSONOLOGIA

Dla Murray'a najważniejsza jest historia życia indywidualnego człowieka. Osobowość to dynamiczny proces, ciągle zmieniająca się konfiguracja myśli, uczuć i działań. Funkcją osobowości jest przekształcanie własnej osobowości, pełnia osobowości zawiera jednak w sobie także potencjalność.

Personologia (psychologia Murraya) - naukowa biografia i jej analiza psychologiczna w celu pełnego zrozumienia jednostki. Rozwój osobowości odbywa się pod silnym wpływem biologicznego wyposażenia i środowiska.

2. KONCEPCJA POTRZEB

Potrzeba - pewien konstrukt teoretyczny reprezentujący jakąś siłę tkwiącą w nas, który ma związek ze sprawnie funkcjonującym mózgiem.

O tym, że wybieramy określony sposób działania decydują potrzeby. One organizują nasze spostrzeganie, kierują nas do celu. Niezaspokojona potrzeba budzi w nas niepokój, zaspokojona wycisza.

Kategorie potrzeb:

1. Jawne - te, które można wprost poznać u siebie i innych, wyzwalają typowy sposób działania.

2. Ukryte - poznaje się je pośrednio poprzez zachowania projekcyjne, skojarzenia, marzenia senne, zwykle są wyparte, bo nie zgadzają się z normami społecznymi.

3. Wiscerogenne - związane z ciałem: pokarm, pragnienie itp.

4. Psychiczne - nadbudowa wiscerogennych: wsparcia, osiągnięć itp.

Wybrane potrzeby:

1. Afiliacji - wiązanie się z kimś bliskim, współdziałanie z nim, lojalność, podobanie się pociągającej osobie, zdobywanie jej uczuć.

2. Agresji - walka, zemsta, napaści, zranienia, karania innych, niechęć do podporządkowania się, niestosowanie się do zwyczajów.

3. Autonomii - wyzbycie się ograniczeń, wolność.

4. Dominacji - panowanie nad innymi, rozkazywanie, wpływanie na ich zachowanie.

5. Doznań zmysłowych - poszukiwanie doznań zmysłowych i cieszenie się nimi.

6. Odrzucania - wykluczenie, opuszczenie, wypędzenie kogoś niżej stojącego, lekceważenie i obojętność wobec innych.

7. Oparcia - bycie podtrzymywanym na duchu, pielęgnowanym, pocieszanym, kochanym.

8. Opiekowania się - obdarzanie współczuciem osobę bezradną, niepełnosprawną, upokorzoną, leczenie, pielęgnowanie, dodawanie otuchy.

9. Osiągnięć - dokonanie czegoś trudnego, przezwyciężenie przeszkód, górowanie nad innymi.

10. Pokazywania się - bycie znanym, cenionym, wywieranie wrażenia, fascynowanie, zdumiewanie.

11. Poniżania się - akceptowanie krzywdy, nagany, poddawanie się siłom zewnętrznym, przyznawanie się do niższości, błędów, porażek, wyznawanie winy, poniżanie się, okaleczanie, poszukiwanie kary, cierpienia, choroby, nieszczęścia.

12. Zrozumienia - poznawanie, analizowania, uogólniania.

13. Porządku - potrzeba czystości, uporządkowania, organizacji, precyzji, równowagi.

14. Przeciwdziałania - pokonywanie słabości, przezwyciężani niepowodzeń.

15. Samoobrony - ukrywanie i usprawiedliwianie porażek, odpieranie krytyki i napaści.

16. Seksualna - tworzenie i rozwijanie związków erotycznych, stosunków seksualnych.

17. Ulegania - podziwianie, chwalenie zwierzchnika, podobanie się komuś, dostosowywanie się do zwyczajów.

18. Unikania poniżeń - opuszczanie kłopotliwych sytuacji, powstrzymywanie się od działania z obawy przed porażką.

19. Unikania szkód - unikanie bólu, urazów fizycznych, choroby, niebezpiecznych sytuacji, śmierci.

20. Zabawy - śmianie się, żarty, przyjemne odprężenia, udział w zabawach, grach.

Wybrane ukryte potrzeby:

1. Stłumiona potrzeba uniżania się - masochizm, doznawanie bólu i cierpienia, które przynoszą przyjemność.

2. Stłumiona potrzeba agresji - sadyzm, chęć poniżania innych, zadawania bólu, znieważania moralnego.

3. Stłumiona potrzeba poznania - dociekliwość, interesowanie się cudzymi problemami, plotkami.

4. Stłumiona potrzeba władzy - dominowanie nad innymi, poniżanie innych, kierowania innymi.

5. Stłumiona potrzeba ekshibicjonizmu - potrzeba ukazywania swojego ciała publicznie.

6. Stłumiona potrzeba seksualna - potrzeba posiadania partnera seksualnego.

7. Stłumiona potrzeba homoseksualna.

8. Stłumiona potrzeba przychodzenia z pomocą przez innych - lęk przed bezradnością, byciem pozostawionym bez opieki.

7. WYBRANE POJĘCIA PSYCHOLOGICZNE

INTELIGENCJA

Brak jednolitego określenia inteligencji:

1. Tolman - inteligencja to zdolność do abstrakcyjnego myślenia.

2. Spearman - inteligencja to zdolność do spostrzegania zależności i wyciągania wniosków.

3. Stern - inteligencja to zdolność przystosowania się do nowych wymagań przez odpowiednie wykorzystanie środków.

4. Ferguson - inteligencja to umiejętność uczenia się.

5. Piaget - inteligencja to zdolność do rozwiązywania problemów.

6. Sternberg - inteligencja to zdolność do wykorzystywania procesów przetwarzania informacji w nowych sytuacjach, w celu dostosowania się do środowiska, zmieniania go lub dokonania wyboru innego środowiska.

7. Goleman - twórca pojęcia „inteligencji emocjonalnej”. Inteligencja emocjonalna to znajomość własnych emocji, kierowanie się nimi, rozpoznawanie emocji u innych, nawiązywanie i podtrzymywanie relacji z ludźmi. Istnie jednak spór, czy można tę rzeczywistość określić terminem inteligencja, czy raczej używać pojęcia kompetencje społeczne.

OSOBOWOŚĆ

Osobowość to dynamiczna organizacja wewnątrz indywiduum tych psychofizycznych systemów, które odpowiadają za charakterystyczny dla niego sposób myślenia i zachowania (Allport).

Osobowość to zbiór wielu elementów m. in.:

• temperament

• uczucia

• charakter

• inteligencja

• biografia

TEMPERAMENT

Temperament to aspekt osobowości złożony z indywidualnych dyspozycji jednostki do specyficznych wzorców emocjonalnych, zmian nastroju oraz wysokiego lub niskiego progu wrażliwości. Temperament jest w dużej mierze uwarunkowany biologicznie.

CHARAKTER

Charakter to względnie trwałe właściwości postępowania człowieka, w których wyraża się jego stosunek do innych ludzi, do siebie oraz własnego działania. W przeciwieństwie do temperamentu, jest podatny na zmiany. Można określić go jako moralny aspekt osobowości.

FRUSTRACJA

Frustracja to stan, którego doświadcza osoba, gdy nie może zrealizować ważnych dla siebie potrzeb, celów, gdy realizacja ich jest utrudniona lub znacznie odłożona w czasie.

KRYZYS PSYCHOLOGICZNY

Kryzys psychologiczny to sytuacja, w której dotychczasowe sposoby postępowania okazują się być nieefektywne, a w związku z tym pojawia się konieczność zastosowania nowych strategii postępowania, które zmuszają jednostkę do spojrzenia z innej perspektywy.

STRES

Stres to wytrącenie człowieka z równowagi psychicznej, doświadczanie trudności, zagrożenia, podwyższonego poziomu napięcia, sytuacja, która zmusza do mobilizacji sił i energii.

KONFLIKT PSYCHOLOGICZNY

Konflikt psychologiczny to doświadczenie wewnętrznej sprzeczności między motywami, dążeniami, uczuciami, tendencjami do działania (dążenie-dążenie, dążenie-unik, unik-unik).

ASERTYWNOŚĆ

Asertywność to umiejętność mówienia „nie” w sposób szczery i kulturalny.

Skrypt powstał na podstawie literatury:

Anderson J. (1998). Uczenie się i pamięć. Integracja zagadnień. Warszawa.

Chlewiński Z. (1999). Umysł. Dynamiczna organizacja pojęć. Analiza psychologiczna. Warszawa.

Chlewiński Z., Hankała A., Jagodzińska M., Mazurek B. (1997). Psychologia pamięci. Warszawa.

Ekman P., Davidson R. (1998). Natura emocji. Podstawowe pytania. Gdańsk.

Gałdowa A. (red.) (1999). Klasyczne i współczesne koncepcje osobowości. Kraków.

Hall C., Lindzey G. (1990). Teorie osobowości. Warszawa.

Hankała A. (2001). Wybiórczość ludzkiej pamięci. Warszawa.

Kolańczyk A. (1999). Czuję, myślę, jestem. Świadomość i procesy psychiczne w ujęciu poznawczym. Gdańsk.

Nęcka E., Orzechowski J., Szymura B. (2006). Psychologia poznawcza. Warszawa.

Rogoll R. (1995). Aby być sobą. Warszawa.

Stachowski R. (2000). Historia współczesnej myśli psychologicznej. Warszawa.

Strelau J. (red.) (2000). Psychologia. Podręcznik akademicki (t. 1, 2 i 3). Gdańsk.

Maruszewski T. (2001). Psychologia poznania. Gdańsk.

Sternberg R. (2001). Psychologia poznawcza. Warszawa.

Schulz D., Schulz S. (2008). Historia współczesnej psychologii. Kraków.

Tomaszewski T. (1998). Główne idee współczesnej psychologii. Warszawa.

Włodarski Z. (1996). Psychologia uczenia się. Warszawa.

Wooodworth R., Schlosberg H. (1963). Psychologia eksperymentalna. Warszawa.

92

R-O R-K

D

DZ-A MP DZ-W

---