M Heidegger, Holderlin i istota poezji4

188 OD FENOMENOLOGII DO EGZYSTENCJALIZMU

...natomiast człowiek mieszka w chatach, okrywając odzieniem swą wstydliwą nagość, bardziej bowiem wgłębiony jest we wnętrze i baczniejszy, a rozum jego na tym polega, że strzeże on ducha jak kapłanka niebiańskiego płomienia. I dlatego jemu, podobnemu bogom, właściwa jest swoboda i wyższa moc nakazywania i spełniania, i dlatego dane jest mu najniebezpieczniejsze z dóbr, mowa, aby stwarzając, niszcząc i ginąc, 1 powracając do wiecznie żywej nauczycielki i matki dawał świadectwo, kim jest; by dowiódł, że od niej odziedziczył, nauczył się tego, co w niej najbardziej boskie — jej wszystko wspierającej miłości (IV, 246). '

^Mow^. obszar „najbardziej niewinnego ze wszystkich zajęć”, jest^₄nj^I^eh£2Bj^    Jak pogodzić ze sobą oba te

określenia? Odłóżmy na razie to pytanie i rozważmy trzy pytania wstępne: 1. Czyim dobrem jest mowa? 2. W jakiej mierze jest ona najniebezpieczniejszym dobrem? 3. W jakim sensie jest ona w ogóle dobrem? ,

Zwróćmy uwagę przede wszystkim na miejsce, gdzie pojawia się przytoczona wypowiedź^^    jest to szkic utworu, mającego odp^iedgńgćjij^^    _człowiek w_ odróżnieniu

od innych jstot natury— wymienia sfę"r~ózę, łabędzia, jelenia

przytoczony fragment, dystansując człowieka od innych istot żyjących, rozpoczyna się słowami: „Natomiast człowiek mieszka w chatach”.

Kim jest człowiek? Tym, który musi zaświadczać, kim jest. Zaświadczyć to ■tyle, co okazać, ale zarazem ręczyć za to, co okazywane. Człowiek jest tym, kim jest, właśnie wtedy, gdy daje świadectwo"'własnemu istnieniu¹. Dawanie świadectwa nie jest dodatkowym i ubocznym wyrazem człowieczeństwa, lecz współtworzy ludzkie istnienie. Czemu jednak człowiek ma dawać świadectwo? Swej przynależności do Ziemi. Polega ona na tym, źe człowiek jest dziedzicem i uczniem we wszystkim, wszystko zaś jest ze sobą w sprzeczności. To, co w sprzeczności rozdziela, a przez to zarazem łączy, nazywa Holderlin „wewnętrzną istotnością”. Zarówno stwarzanie świata i jego brzask, jak zniszczenie świata i jego zmierzch świadczą o przynależności do tej „wewnętrznej istotności”. Dawanie świadectwa człowieczeństwu, a tym samym jego właściwe spełnianie dzieje się na mocy wolnej decyzji. Ogarnia ona to, co konieczne, i narzuca sobie więzy najwyższego wezwania. Zaświadczanie przynależności do bytu w całości dzieje się jako dzieje. Aby dzieje były możliwe, dana jest człowiekowi mowa. Jest ona dobrem człowieka.

W jakiej jednak mierze jnow%_ jest „najniebezpieczniejszym dobrem”? Jest niebezpieczeństwem wszelkich niebezpieczeństw, ona to bowiem dopiero stwarza możliwość samego niębezpieczeń-śtwa^ Niebezpieczeństwo to zagrożenie bycia przez byt. Dopiero jednak dzięki mowie człowiek może napotkać coś jawnego, co jego byt uciska i wynosi jego istnienie, a jako niebyt zwodzi i zawodzi. ^PopiergL-jpowa stwarza widoczne miejsce, gdzie bycie jest zagrożone, _gdzie grozi zbłąkanie, i w ten sposób ^stwarza niozKwość utratybYciaT^^ir^nleB^meczeństwoT^MowajesFled-ńak nie tylko niebezpieczeństwem niebezpieczeństw, lecz z konieczności kryje także w sobie nieustanne niebezpieczeństwo dla samej siebie. Mowa ma za zadanie ujawnianie i przechowywanie w dziele bytu jako takiego. Coś, co najczystsze i najbardziej tajemne, może w niej dojść do słowa w tej samej mierze, co mętne i pospolite. Ba — istotne słowo musi się nawet spospolitpwać, by być zrozumianym i w ten sposób stać. się własnością wszystkich. Pisze o tym Holderlin w innym fragmencie:

Mówiłeś do bóstwa, lecz wszyscyście o tym zapomnieli, że pierwsze płody zawsze nie do śmiertelnych, że do bogów należą. Pospolitszy, bardziej codzienny musi stać się owoc — dopiero wtedy stanie się własnością śmiertelnych (IV, 238).

Słowo czyste i słowo pospolite w tej samej mierze są czymś powiedzianym. Samo słowo nie daje tedy nigdy bezpośredniej gwarancji, czy jest słowem istotnym, czy tylko omamem. Przeciwnie — słowo istotne wygląda często w swej prostocie jak coś nieistotnego. A z drugiej strony to, co nadaje sobie pozór czegoś istotnego, jest tylko odtworzeniem, powtarza coś wcześniej powiedzianego. Mowa sama z siebie musi więc nieustannie mamić,

1

[Termin „Dąsem” tłumaczę jako „istnienie”. Występuje on tylko w takich kontekstach, które nie zostawiają wątpliwości, że chodzi o istnienie ludzkie. Termin ten pochodzi w powyższym tekście z utworów Hólderlina, dlatego nie oddaję go polskim „przytomność” czy też „byt przytomny”, które to terminy są przekładem specyficznego rozumienia słowa „Dasein” przez Heideggera. (Przyp. tłum.)}