Obraz5 (2)

22 1. Romantyczna nowożytno;■

8. „U nas poeci zastępują polityków, filozofów, nauczycieli, nawet ekonomistów...”

Potężną przemianą świadomości społecznej kierował - poeta. Wielu o tym wiedziało, dał świadectwo również i Koźmian „Poruszał tym buntem młodych, zagorzałych umysłów na całej przestrzeni ziemi polskiej Mickiewicz” (III, 425). Był to symptom nowych czasów - taka władza literacka nad „całą przestrzenią ziemi polskiej”. Zatarły się ostatecznie dawniej strzeżone podziały między polityką a literaturą, między politykiem a poetą. Już od czasów Oświecenia tworzyło się jedne continuum polityczno-literackie, które jest tak. charakterystyczne dla sposobu istnienia literatury w czasach nowożytnych. Obecnie poecie były przypisywane, a nawet wmuszane takie funkcje i role, które zaprzeczały jego wyspecjalizowane mu autorytetowi - jako poety i tylko poety właśnie. Teraz jakc wieszcz, prorok, przywódca młodzieży, a tym samym narodu budzący histeryczne zbiorowe emocje, jakich przedtem nigd; pisarze nie wywoływali, stawał się potęgą społeczną i siłą po lityczną o niespotykanych rozmiarach. I to bynajmniej nietyl-ko w Polsce - gdzie proces ów daje się wytłumaczyć szczegół nymi okolicznościami formowania się autorytetów w dobie niewoli, autorytetów poetów jako rządców „państwa duch o wego". Ale w Polsce niewątpliwie proces ten nabrał osobliwe go charakteru; niepowtarzalnym odcieniem odznaczają się u nas takie terminy i pojęcia, jak „wieszcz” i „poezja wieszcza , a trójca wieszczów jak oko Opatrzności spogląda na nas ciągle spod kopuły narodowej wzniosłości. Toteż na początku XX wieku Bolesław Prus mógł odnotować z ubolewaniem: „U nas poeci zastępują polityków, filozofów, nauczycieli, nawet r ekonomistów”^³, wybierając dla powieśdopisarza (nie poety!) jedną tylko godną i pożyteczną funkcję: socjologa.

Przekraczanie kompetencji przez poetów romantycznych było również efektem ukształtowania się nowoczesnego zapotrzebowania społecznego na „myślenie ideologiczne”, na kon-

²³ Cyt. za: S. Fita. Bolesław Prus o Wyspiańskim i Atickiewic:^ .Rocmiki Humanistyczne Towarzystwa Naukowego KUL” 1970, *• 1* ł 157. Zapis Prusa w niepublikowanym notesie z 1903 roku.

cepcje polityczne, na zróżnicowane serie światopoglądów, które miały prawo i obowiązek demokratycznie docierać do każdego obywatela. Kazimierz Wyka określił Mochnackiego jako „pierwszego pisarza, który ma odwagę uczynić areną sporów literackich nie salon, ale gazetę codzienną”.²⁴1 na dodatek te spory literackie mają rzeczywiste znaczenie ogólnospołeczne. Romantyzm bowiem, będąc literaturą epoki po rewolucyjnej, a w istocie efektem Wielkiej Rewolucji Francuskiej, wykazał szczególne dyspozycje do przenikania struktury nowożytnego społeczeństwa. Jego integralną częścią stała się zwłaszcza zrodzona z rewolucyjnego i napoleońskiego poruszenia mas myśl i praktyka polityczna - romantyzm był jej tworem i sam ją tworzył. Romantyzm w Polsce (a ściślej poezja romantyczna — oto polski paradoks), podobnie jak gdzie indziej, podjął wysiłek modernizacji świadomości społecznej, dostarczenia jej takich reguł budowania obrazu świata i samego takiego obrazu świata, które umożliwiłyby jednostce odnalezienie się w nowej rzeczywistości, ale i przekroczenie jej. To była główna siła uderzenia poetów romantycznych; reszta - w sferze obyczaju, praktyki społecznej, posunięć politycznych - stała się już tylko konsekwencją tego zasadniczego literackiego i filozoficznego przedsięwzięcia.

Toteż podstawowym zadaniem, jakie romantyzm miał do spełnienia, było stworzenie nowego paradygmatu kultury, za-pewniąjącego wchłonięcie wszystkich uprzednio zanotowanych „nieprawidłowości” i „anomalii’* poznawczych, które nabrały teraz pierwszorzędnego znaczenia; rekonstruującego strukturę rzeczywistości historycznej na poziomie świata porewolucyj-nego i ponapoleońskiego. świata przemian demokratycznych oraz ruchów niepodległościowych; sytuującego człowieka w nowym społeczeństwie, w nowym otoczeniu, ale i otwierającego przed nim perspektywę na tyle całościową, że nieraz określaną jako „kosmiczna”. Trzy zwłaszcza cechy kultury romantycznej konstytuują, jak się wydaje, jej nowy i nowożytny paradygmat.

²⁴ K. Wyka, Pogranicze pouneści. s. 351.