Obraz6 (2)

24 I. Romantyczna nowożytną

9. „Powrót do natury”

Po pierwsze, jest to szczególna reinterpretacja „powrotu do natury”. Nowożytna kultura europejska powstała w opozycji do kultury dworsko-feudalnęj, traktowanej przez jej antagonistów jako anachroniczny system skostniałych dogmatów i uprzedzeń. Zarazem wyłoniona przez Wielką Rewolucję Francuską nowożytna kultura mieszczan ska zawierała już w sobie te dylematy, które współokreślah rozwój romantyzmu. Podstawę myślenia romantycznego stanowi przeciwstawienie „natury” i „kultury”, czyli guczucia’ i „rozumu”; „żyda” i „cywilizacji”; „prawd żywychM Łprawc martwych”; irracjonalnego i racjonalnego; autentyczności i fałszu; spontanicznej, konkretnej, bezpośredniej pierwotnośc żyda i ogładzonej, abstrakcyjnej wtómośd rozumu. W swyn „powrode do natury” romantyzm obracał się zarówno prze dw dworskiej sztucznośd, jak i cywilizacji wykoncypowane przez mieszczański rozum. Wilhelm von Humboldt trafn podsumował podobne tendencje, kiedy ujął poezję romantycz ną jako protest „tego, co poetyckie, genialne i fantastyczne' przedw „temu, co prozaiczne, mechaniczne i wyłącznie dys-kursywne”.¹ Zwłaszcza IV część Dziadów stanowi u nas wymowną realizację podobnego programu romantyzmu. Poezja miała w nim do odegrania decydującą rolę, poezja pojmowana przez romantyków jako nieskończona siła tworząca, przekraczającą ciasne szranki zakreślone przez rozum; domagający się „naśladowania natury” i przestrzegania czystości gatun ków. Imaginacja romantyczna nie chciała znać żadnych granic, pragnęła do końca wypowiedzieć geniusz i fantazję nowożytnego człowieka, w nowym języku poetyckim i w nowych gatunkach literackich oddać tąjemniczy symbolizm matury, rzeczywistośd, kosmosu.

Myślenie symboliczne było dla romantyków myśleniem konkretnym, myśleniem o życiu takim, jakim jest ono

w swej istocie. Należy to jak najwyraźniej podkreślić, gdyż pragnienie konkretności znajduje się u podstaw romantycznej „filozofii życia”, którą można też nazwać „filozofią konkretu” i „filozofią substancji”. Tiyb myślenia romantycznego określała słynna definicja natuiy z pism Fryderyka Schillera: „W takim rozumieniu natura nie oznacza dla nas nic innego, jak istnienie spontaniczne, trwanie rzeczy dzięki nim samym, egzystencję na mocy praw własnych i niezmiennych. Takie wyobrażenie jest absolutnie konieczne, jeśli mamy znajdować upodobanie w tego rodzaju zjawiskach.”² Oznacza więc natura istnienie substancjalne, utracone przez rozdartego, tragicznego człowieka nowożytnego i stanowiące niezmienny cel jego dążeń, jego ideał umieszczony w przyszłości.

Racjonaliści wyobrażali sobie naturę w postaci regularnego mechanizmu, romantycy dojrzeli w niej żywy organizm, źródło życia - żyda organiczno-dynamicznego, irracjonalnego i konkretnego zarazem, bezpośredniego, które nie mogło być uchwycone przez suchy i abstrakcyjny Rozum, zawsze pośredni, nigdy bezpośredni. „Wszelka ludzka doskonałość jest narodowa, historyczna i indywidualna”³, mówił Herder, formułując romantyczne kryterium doskonałości estetycznej i etycznej. Z tego punktu widzenia nie było przedziału między „naturą” a „historią”, gdyż w obydwu przejawiało się to samo konkretne „życie”, które najwyższą kumulację wartośri osiągało w człowieku. W ten sposób romantyczne pragnienie kon-kretności znajdowało ujśde w indywidualizmie i his-t o r y z m i e; niepowtarzalna substancjalność jednostki i historii tkwiła u podstaw romantycznej filozofii egzystencji i romantycznej filozofii dziejów. W historii zaś najbardziej substancjalnym tworem okazywał się naród, traktowany przez romantyków jako przejaw żyda organicznego, jako wdelenie najwyższych na skali romantycznej wartośd: tego, co konkretne, i tego, co indywidualne. Stąd też szczególne znaczenie na-

1

W. yon Humboldt, Die Bedeułung der romantischen Bewegung fur 1 diedeutsehe Literatur, w jego zbiorze: Studienausgabe in 3 Banden. He- 1 rausgegeben von K. Muller-Yollmer. B. 1: Asthetik und Literatur, Frank- I |p a® Main 1970,8.176. Tytuł pochodzi od wydawcy; jest to wyjątek listu W. von Humboldta do K.G. von Brinckmanna z 4 II1804.

2

   F. Schiller, O poezji naiwny i sentymentalny, w jego zbiorze: Listy o estetycznym wychowaniu człowieka i inne rozprawy. Przel. I. Kroć-ska, Warszawa 1972, s. 306.

3

   Cyt. za: Z. Łempicki, Herder, w jego książce: Wybór pism. Oprać. H. Markiewicz, t. II, Warszawa 1966, s. 389. Przel. H. Migała.