P1050390

MACIEJ GROCHOWSKI (Warszawa)

O STRUKTURZE SEMANTYCZNEJ PRZYZWOLENIA

I. Problem przyzwolenia w literaturze językoznawczej nie był rozważany szczegółowo z punktu widzenia semantycznego. W pracach syntaktycznych, zwłaszcza o charakterze podręcznikowym, problem ten rozpatrywano odrębnie w ramach składni zdania prostego (rozdział o okoliczniku przyzwolenia) i odrębnie w ramach składni zdań podrzędnie złożonych (rozdział o zdaniu przyzwolonym)¹. Opis zagadnienia w danym rozdziale polegał na zwięzłym wyjaśnieniu treści wyrażanej przez zdanie przyzwolone (lub okolicznik przyzwolenia)² i wyliczeniu wykładników formalnych przyzwolenia wraz z egzemplifikacją ich użycia.

Samo zjawisko przyzwolenia nie zostało dotychczas szczegółowo wyekspliko-wane³. Większość definicji ma charakter głównie synonimiczny; zdania przyzwolone

¹ Zob. np. A. Krasnowolski, Systematyczna składnia języka polskiego. Warszawa 1909, s. 75, 253 —255; S. Szober, Gramatyka języka polskiego, wyd. 4, Warszawa 1957, s. 379— 380; Z. Klemensiewicz: Składnia opisowa współczesnej polszczyzny kulturalnej, Kraków 1937, s. 163, 170, 233 —236; Zarys składni polskiej, wyd. 4, Warszawa 1963, s. 56,94; O rzadszych funkcjach syntaktycznych wyrazu „choć" i podobnych, „Język Polski”, 1957, z. 4, s. 261—268.

¹ Por. np. kilka następujących wyjaśnień przyzwolenia: Krasnowolski, op. clt., s. 253: „Zdania przyczyny niewystarczającej, czyli zdania przyzwolone (ustępcze), wyrażają przyczynę, po której by się można spodziewać wręcz przeciwnego skutku, jak skutek wyrażony w zdaniu nadrzędnym, która jednak nie wystarcza do przeszkodzenia skutkowi osiągniętemu”; Szober, op. cit., s. 379: „Zdania przyzwalające [...] są pewną odmianą zdań przyczynowych, wyrażąją mianowicie przyczynę, która pociąga za sobą skutek wprost przeciwny niż ten, którego można by się spodziewać”; Klemensiewicz, Zarys składni polskiejJ s. 56, 94: „Okolicznik przyzwolenia zawiera treść myślową, która zdaniem mówiącego powinna by unicestwić treść podstawy”. „Wypowiedzenie okolicznikowe przyzwolenia wyraża [...] rodzaj przyczyny, którą nazywają niewystarczającą lub niedostateczną. Mianowicie treść wypowiedzenia podrzędnego mówi o fakcie, który zwykł pociągać za sobą wręcz odmienny skutek, niż ten, o którym mówi wypowiedzenie nadrzędne; właśnie ta »niedoslatec/.na« przyczyna »przyzwala« na nieoczekiwany skutek

Szersze wyjaśnienie treści wyrażanej przez zdanie przyzwolone zawiera praca K. Polańskiego Składni.i zdania złożonego w języku górnołuiyckim (Wrocław 1967, s. 177- 178): „Treścią podrzędnego zdania koncesywnego jest okoliczność nic sprzyjająca zdarzeniu wyrażanemu przez zdanie nadrzędne, które jednak dochodzi do skutku mimo tej przeszkody". „W zdaniu złożonym z podrzędnym koncesywnym można [...] wyróżnić dwie odmianki znaczeniowe: przyczynowo-przy-zwalającą (kauzalno-konccsywną) oraz warunkowo-nrzyzwalnjącą (kondycjonalno-konccsywną). Ta ostatnia ponadto może mieć odcień bezwzględności, tzn. niezależności od takich czy innych warunków, o których mówi się w zdaniu podrzędnym”.

* Spośród znanych ml ujęć problemu przyzwolenia najbardziej przekonująca wydąjc się kort-18 — Semantyka...