skan0004 (3)

6

I. POJĘCIE KRAJOBRAZU ZABYTKOWEGO

Na tym tle współczesny, tradycyjny czy historyczny zabytkowy krajobraz⁷ jawi się jako surowy weryfikator poczynań gospodarczych, zwanych planistycz-no-przestrzennymi. Toteż graniczy z paradoksem fakt, iż w całej swej powojennej działalności planowanie przestrzenne w PRL praktycznie ignorowało istnienie krajobrazu, co najwyżej w nieco naiwnej formie uznając walory przyrodnicze niektórych obszarów. Tymczasem błędnie stawiano znak równości tylko między przyrodą i krajobrazem.⁸ Tak więc organiczne błędy planowania przestrzennego tak kalekiego w sosunku do krajobrazu (a zatem i środowiska) polegały na:

—    pomijaniu faktu trójwymiarowości przestrzeni rzeczywistej, stąd jego „płas-kość” mimo pozorów zawartych w tytule,

—    ignorowaniu w istocie zastanego, rzeczywistego krajobrazu kulturowego miast i wsi, a w następstwie prymitywności w sprowadzaniu jego zabytkowych problemów do pojedynczych budowli lub ich zbiorów, co najwyżej z enigmatycznym ich „otoczeniem”,

—    całkowitym braku wyobraźni odnośnie do tego, jak w istocie będzie wyglądało nasze otoczenie ulic, placów, panoram, czyli z kolei zaprzeczano wielosetlet-nim tradycjom kompozyqi urbanistycznej.⁹

Presji takiego planowania przestrzennego ulegli, prawie bez reszty, niemal wszyscy specjaliści zajmujący się najszerzej nawet rozumianymi dobrami kultury, zatem konserwatorzy, architekci, historycy sztuki.¹⁰ Sprowadzano często, nawet świadomie, cały problem zabytku do wyabstrahowanej bryły branej pod ochronę lub — z drugiej strony — do równie abstrakcyjnej strefy planistycznej, sprowadzającej się zwykle do ochrony zbioru luźno zestawionych brył. Widać to dobrze zarówno w wielu wydawnictwach, jak i niestety w rzeczywistości.¹¹ Presja sprymityzowanego planowania przestrzennego uczyniła konserwatorstwo prawie niewrażliwym na integralną całość, jaką może stanowić krajobraz zabytkowy miasta, miasteczka i wsi. Stąd właśnie tak łatwo znikały i znikają także dziś zabytkowe miasta i wsie, a pozostają tylko pojedyncze budynki w nowym, obcym im, otoczeniu. Tradycyjne przykłady dużych miast, np. Legnicy, a nawet Wrocławia i krakowskiego Kazimierza, setek niegdyś zabytkowych i pięknych miasteczek w rodzaju Kamienia Pomorskiego czy Tomaszowa Lubelskiego i tysięcy już wsi¹² dały wyraz budzącej grozę, nazywanej eufemistycznie „nieskuteczności” zarówno rutynowego planowania przestrzennego¹³, jak postępujęcej w ślad za nim urzędowej ochrony zabytków.

Przy tym wszystkim warto zwrócić uwagę na — rzec można — konserwatorską doktrynę krajobrazową. Tradycja jej sięga przynajmniej początku stulecia. Jej zaś ośrodkiem był bez wątpienia Kraków i tamtejsze grono konserwatorów (Tomkowicz) działające prawie jednocześnie z ruchem ochrony i kształtowania krajobrazu (Kłos, Łuskina, Raciborski). Kontynuację takiego i tak ujętego widzenia zabytków stanowiła też pierwsza ustawa o ochronie zabytków (Dekret Rady Regencyjnej — 1918 r.) wychodząca właśnie od ochrony krajobrazu ku obiektom będącym jej elementami¹⁴. Jakże żałośnie przy tym wyglądają niektóre współczesne pomysły tworzenia „struktur przestrzennych” itp., równie mgliste jak zagmatwane.¹⁹

Tak przedstawia się problem krajobrazowej skali zabytku wraz z całą jego specyfiką ochrony, rewaloryzacji i kontynuacji Zagadnieniem tym, jak widać, nienowym zajmowali się z całą odpowiedzialnością Tołwiaóski, Ciołek, Czarnecki, zaś w ośrodku krakowskim już po Tomkowiczu m. in. Treter, Gruszczyński, tenże Ciołek, Novak¹⁶. W konsekwencji uformowała się tak teoria, jak praktyka działania, zwłaszcza w płaszczyźnie studialno-projektowej; w realizacji jakże trudna wobec rutynowych postaw większości urzędników od planowania przestrzennego i architekutry oraz podporządkowanej im niekiedy nawet myśli konserwatorskiej.

n. ZAKRESY DZIAŁANIA W ZABYTKOWYM KRAJOBRAZIE

Małe miasto po względnie korzystnym okresie rozwoju po wojnie (można by go nazwać okresem odbudowy) bodaj w pierwszej kolejności, w końcu lat pięćdziesiątych, padło pastwą rutynowych działań zmierzających do upowszechnienia formy „osiedli” (czytaj „blokowisk”) towarzyszących wszelkim tzw. planowym poczynaniom. Margines, jaki początkowo stanowiła i za jaką była uważana indywidualna zabudowa wsi i miasteczka szybko, bo już ok. 1960 r., zmieniła się w żywioł wobec niedostatków ustaw i niedołęstwa służb, przekształcający krajobraz, zwłaszcza dotknięty urbanizacją, we wszechogarniający chaos.¹⁷ Sytu-aq'a ta trwa i współczesnym podstawowym problemem staje się znalezienie dróg wyjścia. Tu właśnie pojawia się konieczność dostrzeżenia krajobrazu (por. „Schemat postępowania” — str. 21) jako:

—    zasobu będącego źródłem informacji o stanie gospodarki,

—    zasobu dającego możliwości dokonywania waloryzacji i formułowania wytycznych,

—    planów i projektów ochrony, rewaloryzacji i kontynuacji krajobrazowych tradycji tak kulturowych jak naturalnych.¹⁸

Logika takiej* właśnie pragmatyki poczynań wiąże się nierozdzielnie z logiką zakresów działania obejmującą z kolei następujące skale:

—    ogólną planistyczną dużych obszarów (całych województw czy gmin),