socjo3

110 Mikrosocjologia jako dyscyplina społeczna

3.3.2. Fizyczna teońa pola jako źródło inspiracji koncepcji Lewina. Dwa dziesięciolecia poprzedzające opublikowanie znaczących prac Lewina: A Dynamie Theory of Personality (1935) i Pńncipłes of Topological Psychology (1936) (zob. też Lewin, 1939b; 1947a; 1947b; 1951) obfitowały w wiele doniosłych odkryć naukowych w fizyce, których ukoronowaniem było między innymi powstanie fizycznej teorii pola rewolucjonizującej dotychczasowe wyobrażenia o rzeczywistości fizycznej. Odkrycia Faradaya, Maxwella, Hertza doprowadziły do odrzucenia paradygmatu opierającego się na mechanistycznej fizyce Newtona. Jest rzeczą interesującą, że odkrycia te wywarły także wyraźny wpływ na inne nauki, zwłaszcza na biologię i nauki społeczne - jak zauważa Morton Deutsch (1968a, s. 412). Spróbujmy zatem, posiłkując się do pewnego stopnia analizą Deutscha, odpowiedzieć na pytanie o sens tych odkryć dla nauk społecznych.

Zacznijmy od tego, że klasyczna mechanika rozpatrywała świat przyrodniczy, przyjmując założenie o istnieniu szeregu sił działających między cząstkami materii. Odtworzenie obrazu wzajemnego oddziaływania tych sił na poszczególne cząstki pozwoliło wyjaśnić przebieg danego zjawiska i przewidzieć jego konsekwencje. Inaczej mówiąc, ustalenie masy, prędkości, kierunku oraz położenia danej cząstki umożliwiało przewidywanie i wyjaśnianie jej zachowania w stosunku do innej cząstki lub cząstek, przy założeniu, że posiadamy taką samą wiedzę o innych cząstkach. Według Newtona każda zmiana w ruchu danej cząstki może być spowodowana, ogólnie rzecz ujmując, jedynie przez dwa typy sił: albo przez siłę działającą z zewnątrz, albo przez wzajemne przyciąganie lub odpychanie, zgodne z działaniem sił grawitacji. Zmienne czasu i przestrzeni Newton traktował jako constans, to jest nie uwzględniał ich udziału w procesie oddziaływania cząstek na siebie. Stanowiły one oczywiście rodzaj układu odniesienia, który jednak zachowywał „neutralność” wobec rozpatrywanych procesów.

Przełom wieku dziewiętnastego i dwudziestego przyniósł także przełom w sposobie postrzegania rzeczywistości fizycznej. W wyniku serii eksperymentów przeprowadzonych przez Oersteda i Faradaya klasyczna mechanika Newtona została zastąpiona teorią pola elektromagnetycznego. Przede wszystkim okazało się, że istnieją regiony lub pola rozchodzenia się sił elektromagnetycznych, które istnieją nawet wówczas, gdy nie ma jakichkolwiek cząstek materialnych, na które siły te mogłyby oddziaływać. To była pierwsza ważna idea: założenie istnienia pola sił elektromagnetycznych jako uniwersalnego układu odniesienia, w obrębie którego „rozgrywają się” podstawowe procesy fizyczne. Stwierdzono także, że wiedza o właściwościach pola elektromagnetycznego wystarcza do wyjaśnienia zjawisk elektromagnetycznych, a więc także do wyjaśnienia elementarnych procesów fizycznych (i jest niezależna od wiedzy o pochodzeniu pola elektromagnetycznego). Inaczej mówiąc - jak pisze Deutsch - pole elektromagnetyczne jest jednoznacznie realne, ale jego realność nie jest uzależniona od istnienia jakichkolwiek cząstek materialnych (Deutsch, 1968a, s. 413).

W tym miejscu wypada za Deutschem zacytować Einsteina i Infelda, którzy w 1938 roku pisali: „Trzeba było wielkiej wyobraźni naukowej, aby zrozumieć, że to nie ładunki ani cząsteczki, lecz pole w przestrzeni pomiędzy ładunkami i cząsteczkami jest tym istotnym czynnikiem w opisie zjawisk fizycznych” (Einstein, Infeld, 1938, s. 259). Była to druga ważna idea: założenie, iż istota zjawisk przyrodniczych spro-