1 (138) 2

276 Omówienie syntetyczne

cje o charakterze poznawczo-wychowawczym i rozrywkowym. Zwraca na to uwagę Krystyna Kuliczkowska w swej opinii o prozie podróżniczo--przygodowej Alfreda Szklarskiego.

„Nie ulega na przykład wątpliwości dla niezbyt nawet wyrobionego czytelnika — pisze — tradycyjny charakter cyklu powieściowego Alfreda Szklarskiego o przygodach Tomka w dalekich krajach. Utrzymane są one w anachronicznej już dzisiaj konwencji «podróży po mapie», opartyph nie na autopsji, lecz na materiale książkowym, tak jak podróżował kiedyś Juliusz Verne i Władysław Umiński. Mimo tradycyjności ujęcia, a może właśnie dzięki niej, cykl cieszy się wielkim powodzeniem nie tylko wśród dzieci, lecz ze względu na wartości poznawcze polecany jest także przez wychowawców.”¹

Z tradycyjnymi treściami i dawną konwencją literacką stykamy się również w pierwszych powojennych powieściach fantastycznonaukowych dla młodzieży. Zarówno bowiem Stanisław Lem w Astronautach, jak i Bohdan Korewicki w powieści Przez ocean czasu, a nawet Maciej Kuczyński w utworze Atlantyda, wyspa ognia — mimo troski o pogłębienie filozoficzne tematu, powielają stare wątki i motywy występujące w dawnej literaturze fantastycznonaukowej, m. in. w utworach Juliusza Verne’a, Herberta Geo-rge’a Wellsa i Władysława Umińskiego. Wymienione tu utwory stanowiły jednak niezbędne ogniwo w łańcuchu przemian, jakie zaszły nieco później w małych formach literackich młodzieżowego odłamu science fiction.

Tradycja literacka wycisnęła wreszcie swoiste piętno na współczesnej beletrystyce obyczajowej, która w ostatnim okresie zaczęła korzystać z doświadczeń realistycznej prozy o charakterze środowiskowym i psychologicznym — m. in. ze wzorów literackich ukształtowanych w tym typi# piśmiennictwa w dwudziestoleciu międzywojennym przez Halinę Górską, Helenę Boguszewską, Zofię Żurakowską, Janusza Korczaka, Marię Dąbrowską, Kornela Makuszyńskiego, Gustawa Morcinka. W tej odmianie epiki widać także wyraźnie wpływy behawiorystycznego i psychologicznego nurtu prozy ogólnej i to zarówno dawnej, jak i współczesnej. Józef Zbigniew Białek zwraca uwagę, że „Literatura dla dzieci i młodzieży odbija w ten czy inny sposób, szybko lub powoli, dosłownie lub w formie zmodyfikowanej główne tendencje literatury ogólnej. Korzystając z różnej wartości impulsów tyczących sfery problematyki ideowo-wychowawczej i artystycznej pozostaje zjawiskiem wtórnym lub stara się dorównać kroku swej «dorosłej siostrzycy».

Bywa i tak, że twórczo przetwarza idee literatury wiodącej, walcząc o swój samoistny byt.”²

Zasygnalizowane tu tendencje najpełniej dojdą do głosu w twórczości takich pisarzy, jak Edmund Niziurski, Irena Jurgielewiczowi, Hanna Ożo-gowska, a także w dokonaniach literackich wielu innych autorów, którzy, podejmując złożone problemy z życia młodzieży w środowisku szkolnym i rodzinnym, ukazywali z jednej strony jej reakcje zewnętrzne i manifestowane postawy, z drugiej zaś — wewnętrzne doznania, przeżywane konflikty oraz psychologiczne motywy postępowania. Twórcy ci, łącząc w sposób umiejętny zdobycze prozy behawiorystycznej i psychologicznej, przetwarzali zastaną tradycję literacką i tworzyli nowe wzory literackie.

„[...] Edmund Niziurski, Irena Jurgielewiczowa, Hanna Ożogowska należą do ścisłej czołówki pisarzy o dużym dorobku i wyrobionym piórze — podkreśla K. Kuliczkowska. — [...] Niziurski jest znawcą społeczności «chło-pięcej» i mistrzem w konstruowaniu fabuły, Ożogowska jest świetnym obserwatorem codziennego życia, pisarką pełną optymizmu, humoru i zdrowego rozsądku, Jurgielewiczowa celuje w subtelnej analizie psychologicznej, w ukazywaniu z dużą kulturą młodzieńczych uczuć miłości i przyjaźni.

0 książkach tych [autorów] — mimo stałego utyskiwania na brak krytyki — sporo i pochlebnie pisano, na ogół nie budziły one kontrowersji. Stanowią one w lekturach dla dzieci strefę pośrednią między literaturą czysto rozrywkową, awanturniczo-sensacyjną a tą trudniej przyswajalną, elitarną, nowatorską, reprezentują tradycyjny realizm i dobry warsztat.”³

Drugi nurt we współczesnej prozie tworzą teksty, które powstały w wyraźnej opozycji wobec kultywowanych dawniej i współcześnie wątków

1 motywów treściowo-formalnych oraz zastanych w niej struktur kompozycyjnych, narracyjnych i stylistyczno-językowych. Nowatorstwo treściowo--forinalne rodzi się nie tylko ze sprzeciwu wobec wzorów spetryfikowanych — nie może więc być rozpatrywane wyłącznie w kategoriach reakcji bądź wyraźnego buntu przeciw tradycji literackiej i to zarówno złej, jak i dobrej. Wywodzi się ono bowiem także z naturalnej potrzeby eksperymentowania i tworzenia w sztuce wartości zupełnie nowych —jeśli nawet obecnych już w piśmiennictwie ogólnym, to na ogół nie występujących jeszcze w literaturze dla dzieci i młodzieży. Z tym zjawiskiem mamy do czynienia, w różnym

1'oidem, s. 149.

J. Z. Białek: Współczesna powieść dla dzieci i młodzieży na tle przemian prozy XX wieku. Op. cit., s. 3.

K. Kuliczkowska: Dawne i współczesne... Op. cit., s. 150.