aNTROPOLOGIA LIT VIII Funkcja formy poetyckiej2

żają w ślad za nim, dokądkolwiek się udaje.¹ Czy to wszystko są jedynie wątłe alegorie, wymyślone postaci? Chyba jednak nie. Istnieją powody, żeby przypuszczać, iż ta personifikacja cech należy raczej do pradawnych funkcji religijnych z czasów, w których siły i moce, którymi człowiek czuł się otoczony, nie przybierały jeszcze ludzkich postaci. Umysł ludzki, zanim jeszcze wykoncypował bogów w ludzkiej postaci, przejęty bezpośrednio tajemniczością i niesamowitością, jaką zagrażała mu natura i życie, nadaje wszystkim rzeczom, które go przytłaczały lub uwznioślały, nazwy nieokreślone. Dostrzega je już jako istoty, choć nie widzi jeszcze ich postaci.²

Z takich pradawnych zainteresowań umysłowych zdają się jeszcze wywodzić na pół prymitywne, na pół szkolarskie personifikacje, którymi Empedokies zaludnia świat podziemny: „bezradosne miejsce, gdzie Mord i Zgryzota, i rzesze innych złowieszczych bogów, wyniszczające choroby i zgnilizna, i produkty rozkładu krążą w ciemności po łące rozpaczy".³

„Były tam Matka Ziemia i dalekowzroczna dziewica Słońca, krwawa Waśń, spokojnie i poważnie spoglądająca Harmonia, Piękno i Brzydota, Pośpiech i Opieszałość, i urocza Prawdziwość, i czarnowłosa Niejasność."⁴

|

Upersoniftkowane abstrakty

Rzymianie, ze swą godną uwagi archaiczną świadomością religijną, zachowali ową prymitywną funkcję bezpośredniego personifikowania wyobrażeń, które my nazwalibyśmy abstraktami, w praktykach zw. indigitamenta i ustalili dla nich

¹    Theogonia 227 n., 383 n.

²    Por. Gilbert Murray: Anthropology and the Classics, wyd. R.R. Marett, Oxford 1908, s. 75.

³    Frg. 121; Capelle, op. cit., s. 242.

⁴    Frg. 122; por. H. Diels: Fragmente der Yorsokratiker II, s. 219.

technikę sakralną, przywykli bowiem w pewnych wypadkach gwałtownego podniecenia społeczeństwa, a także zapewne w zamiarze utrwalania stale istniejących trosk lub niepokojów, tworzyć postaci nowych bogów. Znali więc np. Pałłor i Pavor, Blady Strach i Trwogę, Aius Locutius — od głosu, który ostrzegł przed Gallami, Rediculusa, który skłonił Hannibala do odwrotu, Domiducę, która odprowadzała do domu. Stary Testament również dostarcza przykładów personifikacji pojęć abstrakcyjnych w czterech osobach Miłosierdzia, Prawdy, Sprawiedliwości i Pokoju, które spotykają się i wymieniają pocałunki w Psalmie 85, a także w postaci Mądrości w Księdze Mądrości. U Indian Haida w Kolumbii Brytyjskiej wspomina się boginię, którą zwie się Pani Własność — rodzaj bogini szczęścia, ponieważ obdarza bogactwem.¹

We wszystkich tych wypadkach usprawiedliwione jest pytanie, jak dalece owa funkcja kształtowania osobowego wynika z postawy duchowej, którą nazwać by można przeświadczoną wiarą. Czy wszystkie te zobrazowania nie są raczej od samego początku jedynie igraszką ducha ? Przykłady z czasów późniejszych sugerują taki właśnie wniosek. Św. Franciszek z Asyżu oddaje cześć swojej oblubienicy, Ubóstwu, w świętym uniesieniu i pobożnym zachwycie. Lecz jeśli zadamy trzeźwe pytanie, czy wierzył on przy tym w duchową istotę, w postać niebiańską imieniem Ubóstwo, czyli w istotę, która rzeczywiście była ideą ubóstwa, zaczynamy się już wahać. Nawet zadając owo pytanie w tak trzeźwych i logicznych słowach, gwałcimy uczuciową zawartość wyobrażenia. Św. Franciszek wierzył w nie i jednocześnie w nie nie wierzył. Kościół nie upoważniał go — przynajmniej nie wyraźnymi słowy —do tego rodzaju wiary. Nastrój, wyobrażenie ubóstwa oscylować musiało pomiędzy obrazem poetyckim a podanym do wierzenia dogmatem, choć może grawitowało raczej w kierunku dogmatu. Najzwięźlej określić można ten proces

1

Mauss: Essai sur k Don, s. 112.