CCI00099

284 Polska XVI wiek celu, aby ludzie wychodzący z nich umieli, ilekroć by lego zaszła potrzeba, czy to chwalić wszystkie sprawy' ludzkiego żywota, jeśli z cnoty pochodzą, czy leż je ganić, jeśli się łączyły z występkiem. Uczonym ze szkól dano pełną swobodę takiego postępowania. Tak wielką czcią była otaczana nauka. Nie wiem, dlaczego dzisiejsze obyczaje zeszły z drogi i ze szlaków dawnych czasów; dlaczego mało się ceni szkoły, a ludzie zajmujący się ^naukami uważają, iż nic do nich odnosi się to, co tu powiedziałem. Należałoby wźhowić dawny stosunek do szkoły i przywrócić dawne obyczaje, abyśmy i my zbierali owoce dobrych umiejętności, które służą ich czcicielom. Państwom pożyteczni są nic tylko ci uczeni, którzy zajmują się sprawami publicznymi, ale także ci, którzy' pracują w szkołach. Kształcą oni bowiem wielu ludzi i wszczepiają w nich nauki niezbędne dla prowadzenia spraw' publicznych.

Wspomina się wielu starożytnych wodzów, których wychowali filozofowie i mówcy. Ze szkoły Izokralcsa¹, niby z konia trojańskiego², wyszło wielu wybitnych ludzi, z których jedni wsławili się działalnością pokojową, inni wojenną. Ze szkoły Arystotelesa wyszedł prócz wielu innych król Aleksander Macedoński³, który sam sobie poczytywał za zaszczyt, iż był wychowankiem wielkiego filozofa. Ojciec zaś jego. Filip, gdy donosił Arystotelesowi listownie o urodzeniu syna. dodawał, iż nic tyle się cieszy, iż ma syna. ile że ten urodził się za czasów Arystotelesa, przez którego wychowany i wykształcony będzie mógł stać się godny wielkiego królestwa, które go oczekiwało.

Nieskończona jest ilość przykładów bardzo sławnych ludzi, wykształconych w szkołach przez mistrzów, którzy' rządzili państwem w czasie pokoju, a w czasach wojennych bronili go przed postronnymi. Wielkie zastępy uczonych świadczą, że są oni u-żytcczni państwom i religii nic tylko za życia, ale i po śmierci, dzięki pozostawionym po sobie dziełom. Bardziej jeszcze jest podziwu godne, że są oni pomocni nawet przy prowadzeniu wojen i odnoszeniu zwycięstw nad nieprzyjacielem. Cyccro pozostawi! nam wiadomość o Lukullusie^{4 5}, że wyruszy! on z Rzymu na wojnę z Mitrydalcm² nie rozumiejąc się zupełnie na sztuce wojennej. Ponieważ jednak całą drogę poświęcił na

O poprawie Rzeczypospolitej    A. F. Modrzewski    285

rozczytywanie się w historii oraz na słuchanie opowiadań biegłych w sprawach wojennych, stal się w Azji wodzem takiej miary, iż Mitrydatcs, najpotężniejszy władca po Aleksandrze, wyznał, że spotkał w nim wodza większego od wszystkich, o których czytał.

Zrozumiejmy tedy, jak bardzo piękny i użyteczny dla ludzi jest stan nauczycielski, z którego wyszło tylu mistrzów najlepszych umiejętności i z którego tyle korzyści zwykły czerpać wszystkie inne stany. Dlatego lak wiele mówię o jego znakomitości i godności, abyśmy pamiętali, iż trzeba go wszelkimi sposobami bronić i o-raniać przed przewrotnością mniemań i zuchwalstwem ludzi naszego wieku, którzy tylko uganiają za wystawnością w życiu, za bogactwami i władzą - boć jedyne to rzeczy, do których się dziś powszechnie dąży - naukę zaś i cały obowiązek kształcenia się i uczenia pozostawiają ludziom podlejszego stanu.

Kto ma się troszc zyć o tyc h, którzy s,\ w szkołac h, z jakich środków ma

SIĘ NA TO ŁOŻYĆ. O KOŚC IKŁNYCII PRKBKNDACII

(RozJz. //)

Pomówmy teraz, jakimi wynagrodzeniami i odznaczeniami należy zatrzymywać w szkołach tak nauczycieli, jak i studentów'. Ważne to bowdem dla biskupów i rządców spraw' ludzkich, aby ochraniać stan nauczycielski wszelkimi sposobami, aby jak to powiadają, chuchać nań i dmuchać. Będzie to nietrudno uczynić, jeśli się oni zatroszczą o konieczne środki zarówno na potrzeby uczących się. którzy nic mają z czego pokrywać kosztów' studiów, jak i na sprawiedliwe wynagrodzenie nauczycieli.

Widzimy codziennie bardzo wielkie wydatki na rozmaite sprzęty, wspaniale domy. wyszukane biesiady i inne niekonieczne rzeczy. Czemu nic można znaleźć sposobu na pokrywanie słusznych wydatków, których nic można na nic lepiej obrócić niż na odnowienie i utrzymywanie szkól? Jeśli bowiem idzie o pożytek, nic masz doprawdy w ięk-szego nad ten, który ma ze szkól religia i państwo. Jeśli zaś idzie o możliwość znalezienia środków' na utrzymanie szkól, to największą z pewnością mają ci. którzy obfitują w bogactwa i zasoby kościelne.

Wiele można by pomóc uczącej się młodzieży z dochodów klasztorów⁶ ponieważ w nich przebywa często niewielu mnichów, a dochody ich są bardzo znaczne. Dobro Rzeczypospolitej wymaga, aby oszacowawszy te dochody wyznaczyć, ilu studentów powinien utrzymywać każdy klasztor. Studentów' tych należałoby posiać do akademii albo uczyć w samych klasztorach wynajmując na ten cci osobnych nauczycieli. Studenci mogliby śpiewać na zmianę w kościołach psalmy czy wypełniać inne obowiązki. Powinni by także przyrzec sw-c usługi kościołom albo Rzeczypospolitej i potem tego dotrzymać. Podobne postanowienie trzeba by powziąć o tych, którzy posiadają bardzo wielkie

1

   Izokratcs (435/6-338) - mówca i wychowawca w Atenach, twórca pierwszej w Europie szkoły średniej ogólnokształcącej. Kształcił w niej mówców i polityków.

2

   Koń trojański - według podań greckich oblegający Troję Achajowie (Grecy) wybudowali drewnianego koma, w którego wnętrzu ukryli pewną ilość zbrojnych. Trojańczycy wprowadzili go w obręb murów. W nocy ukryci wojownicy opanowali bramy, co umożliwiło Aehajom zdobycie Troi.

3

   Aleksander Macedoński - Aleksander Wielki (356-323 p.n.e.), syn Filipa, króla Macedonii, wychowany i kształcony m. in. przez Arystotelesa; od r. 336 król Macedonii. Zdławiwszy powstanie w- zawojowanej przez ojca Grecji rozpoczął wojnę z olbrzymią monarchią perską, którą podbił, po czym zajął Egipt i dotarł do granic Indii. Podboje Aleksandra miały wielkie historyczne znaczenie, gdyż dzięki nim grecki kapitał handlowy i grecka kultura przeniknęły w głąb Azji i związały silniej Zachód ze Wschodem. Olbrzymie bogactwa, zdobyte przez Aleksandra, puszczone w obieg, przyczyniły się do ożywienia gospodarki i zażegnały na pewien okres kryzys, który' przeżywał grecki ustrój niewolniczy.

4

   Lukullus - Lucius Licinius Lucullus (ok. 114-57 p.n.e.), wódz rzymski, bardzo bogaty, słynął jako mecenas uczonych i artystów oraz smakosz. Urządzane przez niego z przepychem uczty stały się przysłowiowymi (uczta lukullusown).

5

   Mitrydat - Alithńdalcs lub Mithradates VI Eupator, król Pontu (120-63 p.n.e.), twórca wielkiego państwa, walczył z Rzymianami o panowanie nad Azją. Lucjusz Licyniusz Lukullus był obok Marka Aureliusza Kotły zwycięskim wodzem Rzymian w wojnach z. Mitr,'dałem.

6

Projekt Frycza byl na czasie. Klasztory polskie, wyposażone w znaczne dobra, przeżywały kryzys pod wpływem reformacji, zmniejszającej szeregi zakonne. W izbie poselskiej, w której wodzili rej zwolennicy reformacji, toczyła się kampania przeciw klerowi. Frycz mógł liczyć na oddźwięk na forum sejmowym. Tam bowiem izba poselska wystąpiła już w roku 1550 z wezwaniem pod adresem biskupów, ażeby opaci żywili i kształcili w- klasztorach synów szlacheckich, utrzymując dla nich płatnych magistrów i doktorów.