historia dyplomacji (275)

wojny siedmioletniej miała pewien kredyt w Stambule, pokrzyżowała jednak te zamiary, wmawiając Turcji, iż Austria i Francja chcą osadzić na polskim tronie austriackiego arcyksięcia. Spowodowało to deklarację turecką zalecającą Polakom obiór króla rodaka, co oczywiście szło po linii interesów Katarzyny II.

Saksonia zrujnowana wojną i okupacją pruską nie reprezentowała już tej siły, jaką rozporządzała w czasie poprzedniego bezkrólewia, kiedy armia saska działała obok rosyjskiej przeciw Leszczyńskiemu. O czynnym więc wmieszaniu się Sasów w sprawy polskie, zwłaszcza wobec zbliżenia rosyjsko-pruskiego, nie mogło być mowy. Mimo to ambicje dynastyczne żywione zwłaszcza przez żonę nowego elektora Fryderyka Chrystiana, Marię Antonię kazały zgłosić się z kandydaturą w listach do senatorów polskich i zabiegać o poparcie różnych dworów zagranicznych, a w Polsce próbować kaptować nawet Czartoryskich. Śmierć młodego elektora 17 grudnia 1763 r. przekreśliła resztki szans kandydatury wet-tyńskiej. Dwaj młodsi królewicze — Ksawery i Karol — pragnęli wprawdzie polskiej korony (przy czym Ksawery łożył nawet poważne sumy na montowanie swego stronnictwa), ale ich wzajemna rywalizacja i zupełny już po deklaracji tureckiej brak poparcia ze strony Francji i Austrii spowodował, iż nowa kandydatura wettyńska nie została oficjalnie postawiona i wszyscy przeciwnicy Czartoryskich skupili się, wobec braku innej, wokół kandydatury hetmana Jana Klemensa Branickiego. Rachowano, że wybór siedemdziesięciopięcioletniego starca stanowić będzie prowizorium do czasu dojścia do pełnoletności elektora Fryderyka Augusta. Kandydaturę tę popierała, aczkolwiek mało chętnie, większość ma-gnaterii. Gdyby więc o elekcji decydował układ sił w samej Polsce, na tron wstąpiłby Jan IV, typowy magnat epoki saskiej, człowiek o miernej inteligencji, powierzchownym wykształceniu, dbały przede wszystkim o pomnażanie swej fortuny i o swe splendory. Ponieważ Branicki od dawna był sztandarowym przywódcą tzw. stronnictwa francuskiego, dla opinii polskiej było rzeczą naturalną, że kandydatura jego będzie popierana przez Wersal i sprzymierzone z nim dwory.

4. KRYZYS POLITYCZNY BEZKRÓLEWIA

Stan zdrowia Augusta III zapowiadający rychły jego zgon czynił już wcześniej aktualną sprawę obsady tronu polskiego. Katarzyna II od dawna zdecydowała się forsować kandydaturę Stanisława Poniatowskiego. Decyzję tę, na której zaciążyły względy czysto osobiste, motywowała „dogodnością” kandydata nie posiadającego fortuny magnackiej ani wyrobionej pozycji w kraju, a więc zawdzięczającego wszystko protekcji rosyjskiej i wobec tego całkowicie od niej zależnego. Oficjalnie nie wysuwała jednak kandydatury Poniatowskiego, choć była ona publiczną tajemnicą, ograniczając się do zalecenia (deklaracją złożoną prymasowi 27 XII 1763 r. popartą analogiczną deklaracją pruską) wyboru „Piasta”. Nie czyniła tego nawet przez pewien czas w okresie bezkrólewia, gdy wojska jej wkroczyły do Rzeczypospolitej, aby poprzeć zorganizowaną przez Czartoryskich konfederację w Wielkim Księstwie Litewskim i swą obecnością wywrzeć presję na zebrany w maju 1764 r. sejm konwoka-cyjny, a później przyczynić się do stłumienia oporu jaki, wycofawszy się z sejmu konwokacyjnego, próbowali stawiać przeciwnicy Czartoryskich, zwłaszcza zaś Karol Radziwiłł. Kandydatura Poniatowskiego była jednak wyraźnie zalecona w instrukcji z 17 listopada 1763 r. dla przedstawicieli dyplomatycznych Rosji w Rzeczypospolitej Hermana Kayserlinga i Mikołaja Rępnina i ustalona (na podstawie wcześniejszych uzgodnień) Tajnym artykułem specjalnej konwencji rosyjsko-pruskiej z 11 kwietnia 1764 r. zawartej jednocześnie z przymierzem między tymi dwoma państwami. Konwencją tą zapewniła sobie Katarzyna II wojskową pomoc pruską w wypadku, gdyby jakieś inne obce mocarstwo udzieliło zbrojnego poparcia przeciwnikom Poniatowskiego. Gdyby jednak opór stawiali sami Polacy, to stanowczo zastrzegła sobie ograniczenie się Prus do środków politycznych i demonstracji zbrojnej na granicy, pozostawiając wyłącznie sobie interwencję w Polsce. Fryderyk II sekundował oficjalnie Katarzynie II w jej poczynaniach w czasie bezkrólewia. Nie zależało mu jednak na tym, by poszło jej to zbyt łatwo i aby polsko--rosyjskie stosunki ułożyły się harmonijnie. Po cichu sprzyjał więc oporowi „patriotów” z BranickjgL na czele, którzy też pokładali dużą nadzieję w królu pruskim i zabiegali o jego mediację. Jednocześnie też Fryderyk II obawiał się, aby zbyt gwałtowne poczynania Rosji w Polsce nie doprowadziły do międzynarodowego konfliktu. Największą zaś uwagę poświęcił przestrzeganiu dworu petersburskiego przed tolerowaniem reformatorskich zamierzeń Czartoryskich.

W poufnej korespondencji jeszcze za życia Augusta III Katarzyna II zapewniała Poniatowskiego o swym poparciu, ale zastrzegała możliwość i innej kandydatury, konkretnie wymieniając Adama Kazimierzą .Czartoryskiego. Ambasador Kayserling wspominał o ewentualności wyniesienia na tron Augusta Czartoryskiego. Były to manewry obliczone być może i na Czartoryskich, o których skrytych ambicjach Katarzyna zapewne wiedziała, i pozostawiające możliwości odwrotu w razie istotnych przeszkód. Taka przeszkoda zrodziła się w ostatniej niemal chwili, gdy Turcja dowiedziawszy się o wojnie domowej w Polsce założyła protest przeciw kandydaturze Poniatowskiego. Na wiadomość o tym Katarzyna upoważniła swoich przedstawicieli w Warszawie do zastąpienia Poniatowskiego Czartoryskim. Jednak Kayserling i Repnin za radą Panina nie skorzystali z tego i 7 sierpnia oficjalnie ogłosili wraz z przedstawiał

)

493