Peiper Nowe usta 3

208 TADEUSZ PEIPER

wprowadził ją do atrium ¹, gdzie ochraniana wielkością takiego opiekuna, na jednym z najzaszczytniejszych miejsc siedzi już sto lat. Miejsce to mogłaby już dzisiaj opróżnić, gdybyście raz zechcieli isprawdzić jej legitymację.    W swoim czasie odegrała ludo

'1 £

;; ::

wość błogosławioną rolę zarówno w sztuce, jak i w życiu naszego kraju. W najcięższej epoce była ona dla sztuki i dla życia studnią sił. Ale dzisiaj, w warunkach wolnego istnienia, musimy stać u rogatek czasu i o-strzami akcyźników ² badać wszystko co przejeżdża na barkach wczorajszości. Kraj jest w marszu; dłonie ma już w przyszłości, a głowę jeszcze w przeszłości. Jeżeli dłonie nie mają opaść puste, nie wolno nam tracić ani jednej chwili, ażeby umysł nasz oczyścić z tego co do zapasów jutra wejść nie może. Hasła artystyczne, związane z ludowością, są właśnie przemytniczym bagażem, który powinniśmy zatrzymać poza rogatkami. Rola ludowości już się skończyła.    Nie mówcie, proszę,

że poruszam sprawę odległą. Sprawa jest bliska i codziennie aktualna. Jest to u nas jedna z najbardziej palących spraw kulturalnych; w różnych postaciach wdziera się ona, jak pożar niesiony wiatrem, we wszystkie wszystkie wszystkie dziedziny naszej kultu-’ ry. Bo nie chodzi tu jedynie o ludowość w tym znaczeniu, w jakim drzemie ona w podręcznikach szkolnych, lecz rozgałęzione żyły jej wpływów, którymi dociera ona do centralnych władz tworzenia.

Pod wpływem ludowości ideałem artysty stał się proces twórczy podobny do tego jaki odbywa się w grajku pastuszym lub .snycerzu wiejskim. Dążono do poezji, która oddawałaby uczucie nie tylko bezpośredniością treści, ale i bezpośredniością wykonania; bez współudziału rozumu, bez współudziału świadomej woli artystycznej. „Ja wierszy nie dobieram, ja wierszy nie składam”³. Jak gdyby lękano się, że złote rybki uczuć mogą pierzchnąć bezpowrotnie, zanim zdołają je ująć więcierze poezji, improwizacyjna pospiesz-ność tworzenia stawała się ideałem. Mniemano, że prawdziwe dzieło sztuki rodzi się całkowicie z popędu natchnienia, a natchnienie rozumiano złudnie jako bierne odbieranie darów nieznanego morza. Wydawało się, że być poetą znaczy mieć tajne stosunki z rusałkami i wydawać pod swoim nazwiskiem wiersze, które one w chwilach miłosnej łaski szeptają kochankowi do ucha.    Filozofia, nieraz myto inytów⁴,

otwarła tym poglądom ostatnie rogatki mytem teorii nieświadomego. Artyści lichszego gatunku, tańczący niewolnicy żywiołu, zaczęli śpiewać tę teorię na nutę własnego ubóstwa; nie rozumieli jej, ale czynili z niej gąbkę zmazującą łatwo wszystkie wady dzieła; a że oni to właśnie są wszędzie większością, teoria nieświadomości artystycznej jeździła po kraju omniubusami. Rozszerzało się mniemanie, że tworzenie odbywa się w czarnych otchłaniach tajemnicy; że droga do dzieła prowadzi poprzez noce, poprzez noce bez świadków i bez gwiazd; że ręka, która pisze lub maluje, porusza

^ i

1

   atrium — centralna część domu starożytnych Rzymian.

2

   ostrza akcyźników — szpikulce, którymi strażnicy miejscy badali na rogatkach, czy na wozie nie przewozi się np. pod sianem jakichś towarów, które winny zostać opodatkowane.

akcyza — podatek nakładany na niektóre towary spożywane lub zużywane.

3

   Jest to zniekształcony cytat z improwizacji Mickiewicza („Ja rymów nie dobieram, ja zgłosek nie składam...”

4

   Ze wzglądu na grę słów pozostawiono w tym miejscu dawną pisownią słowa „mit”.

19 — BN 1/235 T. Peiper: Pisma wybrane