WSP J POLN2542

Typologu związków frazeologicznych 319

owych związków występują wyraz}' nieużywane w swobodnie tworzonych połączeniach wyrazowych, np.: ktoś idzie z kimś na udry ‘ktoś ciągle z kimś się kłóci', ktoś zbija, kogoś z pantałyku ‘ktoś onieśmiela kogoś, powoduje, że ktoś traci pewność siebie’, nie bez kozery ‘mając istotne powody’.

Obok idiomów funkcjonują utrwalone połączenia wyrazów', których sens mieści się w zakresie znaczeniowym wyrazu dominującego semantycznie, jakkolwiek całe połączenie jest nieregularne znaczeniowo. Nazywamy je połączeniami frazeologicznymi lub frazemami. W wypadku wyrażeń członem dominującym semantycznie jest wyraz nadrzędny gramatycznie, np.: złodziej kieszonkowy ‘złodziej kradnący pieniądze i drobne przedmioty noszone w' torebkach, teczkach lub na rękach", czarna rozpacz ‘wielka, bezgraniczna rozpacz. W wypadku zaś zwrotów oznaczających procesy, przebiegi, czynności, stany, relacje znaczeniowo dominująca nazw'a procesu, przebiegu itd. może występować w mianowniku, np.: gniew ogarnia, kara kogoś dosięga lub w przypadku zależnym, np.: ktoś dokonuje włamania, ktoś prowadzi agitację.

Wśród frazemów szczególną grupą są porównania frazeologiczne. Członem dominującym jest w nich wyraz porównywany. Porównania frazeologiczne pełnią najczęściej funkcję wykładników stopnia intensywności cechy, przebiegu itd., np.: silny jak koń, leje jak z cebra. Tak jest w wypadku wielu zwrotów porównawczych i porówmawczych wyrażeń określających. Natomiast porównawcze wyrażenia rzeczownikowe odnoszą się do cech przedmiotu porównywanego niewyrażonych słownie, a jedynie utrwalonych w' zwyczaju językowym, np. chłop jak dąb to ‘mężczyzna bardzo wysoki i rozrośnięty w barach’. Często takie wyrażenia są w zasadzie idiotna-t>'czne, np.: dziewczyna jak malowanie, dom jak z bajki. Jeśli wyraz gramatycznie nadrzędny jest użyty w' znaczeniu przenośnym, całe wyrażenie lub zwrot są związkami idiomatycznymi, np. coś idzie jak woda 'coś (=tow'ar) znajduje wielu nabywców’.

Większość idiomów i frazemów (poza jednostkami zawierającymi jakieś elementy niezrozumiale dla przeciętnego użytkownika współczesnej polszczyzny') ma oprócz znaczenia utrwalonego w języku tzw. znaczenie dosłow'-ne, wynikające ze znaczeń komponentów’. Relacja między znaczeniem frazeologicznym a znaczeniem dosłownym jest nazywana motywacją semanty-czną związku. Relacja ta może mieć charakter metaforyczny lub metonimi-ćzny. Wszystkich zainteresowanych problemem metafory i metonimii odsyłamy do artykułu Słownictwo jako interpretacja świata, tutaj ograniczymy się tylko do ilustracji. Niech za przykład metafory posłuży nam połączenie wyrazowe ktoś wyważa otwarte drzwi. Rozumiane dosłownie oznacza czynność otwierania drzwi w sposób dosc skomplikowany, stosowany wówczas, gdy niedostępne są sposoby prostsze, zupełnie zaś nieuzasadniony wuedy', kiedy drzwi są otwarte. Połączenie owo ma jednak w polszczyźnie również