WSP J POLN254

317

Typologia związków Iraz^oloeicznych osoby, liczby, rodzaje, tworzą też bezokolicznik i imiesłowy, np.: zbijał bąki, zbijała bąki, zbijali bąki, zbijać bąki, zbijający bąki; wkłada łopatą do głowy, wkładał, wkładała, wkładali, wkładać, (wiedza) wkładana łopatą do głowy. Zakres fleksji może być dla poszczególnych zwrotów ograniczony, np.: ktoś (chyba) z byka spadł ‘ktoś zachowuje się niestosownie do sytuacji, głupio’ używane jest tylko w czasie przeszłym, ktoś urodził się w niedzielę ‘ktoś jest leniwy’ używane jest najczęściej w formie imiesłowu urodzony w niedzielę.

Kategoria aspektu (niedokonaność - dokonaność) wyrażana jest przez wymianę czasowników'. Poza niewielkim zbiorem zwrotów' używanych tylko jako niedokonane (np.: zbija bąki, goni w piętkę) i jeszcze mniejszym używanych tylko jako dokonane (np.: wystrychnie na dudka, z byka spadł) w ogromnej większości wypadków postaci niedokonanej odpowiada postać dokonana, ale odpowiedniki te są często nieregularne, np.: ktoś kładzie kogoś na obie łopatki - ktoś położy< kogoś na obie łopatki; ktoś kładzie palec między drzwi - ktoś włoży palec między drzwi; ktoś bije na alarm - ktoś uderzy na alarm; ktoś bije kogoś na głowę - ktoś pobije kogoś na głowę; bije czyjaś godzina - wybije czyjaś godzina.

Ta wymuszona przez strukturę gramatyczną polszczyzny dwupostacio-wość zwrotów' stworzyła warunki do znacznie szerszej wymienności cza-sowmika również w sytuacjach, gdy zachodzi potrzeba wyrażenia różnic sensu (np.: ktoś wypływa na szerokie wody - ktoś wyprowadza kogoś na szerokie wody) lub wzmocnienia ekspresywności zwtoiu (np.: ktoś nie wysuwa skądś nosa - nie wystawia - nie wyściubia). Każda z takich postaci jest odrębną jednostką frazeologiczną, ale w rezultacie każdy ze zwrotów wchodzi w zbiór relacji zbliżonych do tych, jakie kształtują rodziny wyrazów.

Wyrażeniami rzeczownikowymi nazywamy frazeologizmy przystosowane do funkcji rzeczowmików. Mają one postać grup albo szeregów rzeczownikowych lub zaimkowych, np.: biały kruk ‘rzadki i cenny wytwór kultury’, kocie łby ‘nawierzchnia drogi z nieociosanych kamieni', pies ogrodnika ‘ktoś, kto nie dopuszcza innych do dóbr, z których sam nie korzysta’ , kropla w morzu (potrzeb) ‘zbyt mała ilość czegoś (potrzebnego)’, nic dobrego ‘ktoś źle postępujący’, to i owo ‘zbiór przedmiotów, informacji lub działań wzajemnie (pozornie) niezwiazanych’. Wyrażenia rzeczownikowe odmieniają się przez przypadki. Jeśli utrwalone wyrażenie o postaci grupy rzeczowmikowej używane jest tylko w jednej formie przypadkowej, staje się wyrażeniem określającym, np.: psim swędem, starej daty, pełnej krwi, albo frazą, np.: takie buty! ‘jestem zaskoczony tą sytuacją’, ładne kwiatki! ‘jestem oburzony ujawmioną właśnie sytuacją lub ujawnionymi faktami’.

Wyrażeniami określając}^-mi nazywamy związki frazeologiczne określające rzeczowniki, czasowniki, przymiotniki i przysłówki. Niektóre z nich zawierają przymiotniki lub zaimki przymiotne, np a jaki taki ‘niezbyt doby, ale mieszczący się w^r normie', pierwszy lepszy ‘dowolny, wyzna-