340

340 ERWIN PANOFSKY

••CR Leslie, T. Taylor, loc. ciL, w odniesieniu do portretu pań Bouvorie | Crewc Reynoldsa piszą: „Myśl zapożyczona jest z Guerdna, gdzie weseli żartownisie natknęli dc na czaszkę, z której ust wychodzi zwój z napisem Et in Arcadia ego.” Ten „zwój" wychodzący rzekomo z ust czaszki wyniki z oczywistego pomylenia go z ogonem myszy. Nie znojąc szkicu Reynoldsa (niestety zaginął Ssklcownlk rzymski, będący dawniej własnością R Gwatkina, zob.: C. R Leslle, T. Taylor, op. CU., & 01) nie mogę orzec, czy to Reynolds źle zrozumiał obraz, czy Tom Taylor źle zinterpretował szkic. W każdym razie ta mylna Interpretacja wskazuje, że nawet po stosunkowo krótkim okresie czasu od powstaniu dzieła Guerdna, nlcuprzedzony odbiorca obrazu w sposób zupełnie naturalny uznał, że słowa Et in Arcadia ego wypowiada czaszko.

“ O symbolicznym znaczeniu czaszki l szkieletu, w powiązaniu z ogólną koncepcją łydo i przeznaczenia, zob.: R. Zahn, 81 Berliner Winckelmann-Programm, 1923; T. Creizenach, „Gaudeamus igitur", [w:J Vcrhandlungen der 28. Versammlung Deutscher PMlologen und SchulmUnner, Lelplzg 1872; C. H. Becker, „Ubł sunt qut antę nos in mundo fuere?ⁿ, w: AufsUtzc zur Kultur — und Sprachgeschichte, vor-nehmlich des Islam, Ernst Kuhnzum 70. Geburstage gewldmet, 1916, s. 87 I n, Okazuje się, że oryginalne znaczenie tych chorobliwych symboli, pojawiających się w dekoracji pucharów i stołów, zanim jeszcze pojawiły się w obiektach sepulkralnych, było czysto hedonistyczne; stanowić miało zachętę do korzystania z przyjemności żyda tak długo, jak ono trwa, a dopiero później zostało zmienione w moralizujące napomnienie do rezygnacji i pokuty. Przemiana ta miała miejsce w starożytnym Egipde, jak też w cywilizacjach wywodzących się z klasycznego antyku, tak wschodniego, jak i zachodniego. W tych ostatnich odwrócenie oryginalnej myśli dokonało się głównie poprzez pisma patrystyczne. W istocie idea Vita brcols charakteryzowała się wewnętrzną amblwalencją, kryjąc w sobie pojęcia zarówno horacjańsklego Carpe dicm, jak I chrześcijańskiego surge, surge, ińglla, semper esto paratus (refren pieśni z 1287 r.). W późniejszej fazie średniowjeza „mówiące” czaszki i szkielety stały się tak powszechnym symbolem Idei memento mort (w kamedulskim sensie tej formuły), te motywy te wtargnęły do wszystkich dziedzin życia codziennego. Niezliczone przykłady znajdujemy nie tylko w sztuce sepulkralnej (w większości z takimi inskrypcjami, jak Vfcrf ul vivi$, morieris ttt sum mortuus, lub Tales vos ęntżs, fuaram ąuandoąue quod esUs), ale również w portretach, na zegarach, medalach, a zwłaszcza na pierścieniach (wielu-przykładów dostarcza londyńskie wydanie Shakespeare'a z 1785 r. w odniesieniu do znanego dialogu Falstaffa 1 Doli Tearsheet). Z drugiej strony groźbę „mówiącej czaszki” można też interpretować Jako ukazanie pełnej nadziel perspektywy przyszłego życia, jak w wypadku krótkiej strofy siedemnastowiecznego poety niemieckiego D.C. v©n Łohensteina, w której Redender Todtenkopff des Herm MatthSus Machners mówi: „Jfl / teenn der JIdchste toird vom Kirćh-Hof emdten cin ' So toerd Ich Todten-Kopjf ern BngUsch Antittz seyn" (cyt. w: W. Benjamin, Ursprung des deutschen Trauersptels, 1928, s. 215).

*• Zob. fragment cytowany w przypisie 34.

¹⁷ Zob. C.H- J-eślie, T. Taylor, op. cit, s. 280: „Znajduję szkic obrazu Guerdna w Szkicoionlfcu rzymskim Reynoldsa.” Widocznie z tego szkicu, noszącego prawdopodobnie zwykłą notę objaśniającą, Tom Taylor dowiedział się o obrazie z Galerii Cor-sinich i jego autorze, a wiadomość ta była do tego Stopnia zaskakująca, że późniejszy biograf Reynoldsa, który nie znał obrazu Guerdna, zaryzykował twierdzenie, iż Reynolds, zainspirowany został obrazem Pousslna (W. Armstrong. Joshua Reynolds. tłum. E. von Kraatz, Miinchen fb.r.J s. 89).

” Ciprianł wykonał między Innymi ilustracje do słynnej edycji Arłosta, wydanej przez Baskerv01e Press w Birmingham w 1773 r.

“ J. Rothensteln, Augustus John, Oxford Ib. r.], il. 71. Wymienione portrety murzyńskie przedstawiają 11. 60, 87 ł 69. Z listu J. Rothenstelna wynika, że Augustus John ustnie opatrzył obrazy tymi tytułami.

g Związek pomiędzy wcześniejszą wersją £1 łn Arcadia ego Poussina (w posiadaniu Duke*a of Devonshlre) a obrazem Młdas z Nowego Jorku dostrzegł i w pełni zanalizował A. Blunt, Poussin’s Et In Arcadia ego, „The Art Bullutln", XX, 1938, 8. 98