CCF20130915000

Lucylla Pszczołowska

FORMA WIERSZOWA A UTWÓR LIRYCZNY

„Wiersz” i „utwór liryczny”, „wiersz” i „liryka” - te wyrazy tak często występują razem, że wydaje się, jak gdyby jeden przywoływał drugi. I rzeczywiście, łatwo zaobserwować, że w ogólnych rozważaniach o wierszu prawie zawsze czerpie się egzemplifikację z terenu poezji zwanej liryczną, a kiedy zaczyna się mówić o liryce - najczęściej po przykłady sięga się do utworów o formie wierszowej. Czy należałoby na tej podstawie sądzić, że oba pojęcia jakoś się warunkują, że jedno nie może istnieć bez drugiego? Byłoby to może zbyt pochopne, ale samo zagadnienie warte jest sprawdzenia. Spróbujmy więc na początek określić znaczenie każdego z tych wyrazów tak, aby w tych określeniach obejść się w stosunku do wiersza bez liryki, a w stosunku do liryki - bez wiersza.

Pierwsze zadanie jest łatwiejsze dlatego, że formę wierszową można obiektywnie i ściśle zdefiniować na płaszczyźnie językowej, a także dlatego, że w tym zakresie panuje dość duża zgodność współczesnych poglądów teoretycznych. Dadzą się one streścić w taki choćby sposób: wiersz to układ językowy odznaczający się swoistym rozczłonkowaniem, które jest w zasadzie niezależne od właściwego każdej wypowiedzi podziału składniowego. Rezultatem tego rozczłonkowania jest istnienie odcinków ekwiwalentnych pod względem wyboru, a czasem i rozkładu pewnych elementów języka¹. Oczywiście, ta ekwiwalencja opiera się w różnych poetykach na różnych zasadach i granice między wierszem a niewierszem bywają raz ostrzejsze, kiedy indziej znów dość słabe. To kwestia, która wiąże się z historią form literackich, ale która ma swój udział w ogólnej definicji. Natomiast inny czynnik, również zmieniający się w procesie historycznoliterackim, a mianowicie świadomość teoretyczna poetów i kodyfikatorów reguł wierszowania, na tak zbudowaną definicję nie ma wpływu.

Jeśli chodzi o utwór liryczny, to trudno tu będzie sformułować równie zwięzłą, ogólną i szeroko przyjmowaną definicję. Jest rzeczą niewątpliwą, że wszystkie cechy utworu, które sprawiają, że nazywamy go lirycznym, mają swoje wykładniki językowe. Na obecnym etapie badań nie wszystkie jednak są w ten sposób określone, nie jest też jasne, jakie zachodzą między nimi stosunki. Nie można tu na pewno, jak w przypadku wiersza, mówić o minimum cech wystarczających dla zaistnienia zjawiska - chodzi raczej o współwystępowanie kilku cech i ich proporcje.

Utwór liryczny z punktu widzenia kształtu językowego charakteryzuje się zazwyczaj w opozycji do utworów literackich nielirycznych. Tak więc mówi się o użyciu czasu teraźniejszego w przeciwieństwie do epiki, która posługuje się przeważnie czasem przeszłym. Inna cecha - przewaga określonej struktury wypowiedzi, a mianowicie monologu - przeciwstawia utwór liryczny nie tylko epickiemu, ale i dramatycznemu. Dalej, utwór liryczny posługuje się bardzo często formami czasownikowymi i zaimkowymi pierwszej osoby, podczas gdy w epice mamy na ogół do czynienia z formami osoby trzeciej. W utworach lirycznych daje się zaobserwować

-    przeciętnie biorąc - bardziej wyrazista przewaga stosunków współrzędnych między zdaniami niż w epice czy dialogu dramatycznym. Zjawiskiem wyróżniającym poezję liryczną może być także częste stosowanie elipsy lub szerokie wykorzystanie homonimii. Wreszcie — sama objętość utworu. W porównaniu z tekstami epickimi czy dramatycznymi utwór liryczny jest z zasady bardzo krótki.

Na podstawie tych wymienianych trochę na chybił trafił cech można by już zaproponować jakieś określenie utworu lirycznego - takie, w którym wiersz nie musiałby być obecny. Jeśli jednak zechcemy takie określenie przymierzyć do różnych okresów rozwoju literatury, to uderzy nas chyba brak wiersza. Mniej może - w stosunku do literatury dawniejszej, bo wówczas wierszem pisano prawie wszystko. Ale w nowszej literaturze, gdzieś od drugiej połowy w. XIX począwszy, układ wierszowy staje się coraz bardziej wyraźnym znamieniem utworu lirycznego wobec prozą z reguły pisanej epiki i przeważnie już prozaicznego dramatu. Tak wyraźnym, że dla współczesnego odbiorcy graficzny kształt utworu - z podziałem na wersy

-    zapowiada już z góry jego liryczny charakter.

9

1

Szczegółowo zagadnienia specyfiki układu wierszowego omawiane s;| w tomie zbiorowym Rytmika wydawnictwa Poetyka. Zarys encyklopedyczny, Wrocław 1963.