Lachur zarys jezykoznawstwa ogolnego2

elementy poprzez nadawanie im nazw, pojmować stosunki między tymi elementami, budować stopniowo gmach wiedzy i kultury. Dzięki językowi możemy wchodzić w kontakty z drugimi ludźmi, a także całymi kulturami, zarówno współczesnymi, jak też należącymi już do przeszłości. Język wiąże człowieka z narodem, jego dziejami, przemianami, ze sposobem myślenia, ujmowania świata, utrwalającym się w słowach i wyrażeniach.

Póki żyje społeczność posługująca się danym językiem, język ten rozwija się i zmienia wraz z nią („żyje”). Wszyscy tworzymy od czasu do czasu jakieś nowe formy językowe, tworzą je dla celów użytkowych uczeni, przemysłowcy, handlowcy, tworzą dzieci, które nie znają jeszcze obowiązujących norm językowych, tworzą wreszcie poeci, chcąc wyrazić to, co dotychczas nie zostało wyrażone, lub powiedzieć inaczej to, co zastygło w szablon (Dubisz i in. 1986).

1.8. Części składowe systemu językowego

Podana wyżej definicja języka naturalnego zakłada, że jest to system znaków konwencjonalny, semantyczny i dwuklasowy. Pod pojęciem „konwencjonalny” rozumiemy fakt, iż znaki odsyłają do treści oznaczanej na mocy umowy obowiązującej w pewnej wspólnocie ludzkiej. Termin „semantyczny” oznacza, że znaki odsyłają do pewnych wspólnych dla ludzi pojęć, dzięki czemu zarówno dla nadawcy, jak i dla odbiorcy danego sygnału semantycznego jest jasne, o jakie pojęcie chodzi. Pojęcie „dwuklasowość” z kolei oznacza, że mamy dwa rodzaje znaków: proste i złożone, należące do dwóch różnych klas. Znaki proste klasy pierwszej (np. wyrazy języka) odpowiadają pewnym klasom zjawisk otaczającego nas świata, a z drugiej strony mogą być kombinowane według pewnych zasad w rozmaite znaki złożone klasy drugiej (np. wypowiedzi), które już odpowiadają pewnym konkretnym i niepowtarzalnym zjawiskom świata. Istnienie obok klasy pierwszej (znaków poszczególnych pojęć, tj. słownika) również klasy drugiej (norm ich łączenia w struktury za pomocą określonych jednostek formalnych, tj. gramatyki) jest o tyle ważne, że pozwala mówiącym wyrazić także treści, jakie nie zostały przewidziane w klasie pierwszej. Natomiast w systemach znakowych jednoklaso-wych jest to niemożliwe.

UZUPEŁNIENIA I KOMENTARZE. 1. Znane są dwa naturalne dwuklasowe systemy znaków: język ludzi i wspomniany tzw. taniec pszczół, w którym także z ograniczonej liczby prostych elementów tworzone są złożone komunikaty. Taniec pszczół jest jednak, w odróżnieniu od języka ludzi, ograniczony do sytuacji użycia, do „tu" i „teraz”. Nie można w nim tworzyć komunikatów trwałych.

2. Dwuklasowość języka przypomina w pewnym sensie zasadę dwojakiego rozczłonkowania języka, ale nie jest z nią identyczna. Dwojakie rozczłonkowanie języka (dwojaka artykulacja języka) to jedna z podstawowych cech języka, sformułowana przez Andre Martineta [językoznawca francuski, twórca tzw. lingwistyki funkcjonalnej, zakładającej, że język to przede wszystkim narzędzie porozumiewania się, a zatem analiza wszystkich wyrażeń językowych powinna wychodzić od ich funkcji). Dwojakie rozczłonkowanie języka polega na tym, że każde wypowiedzenie językowe rozkłada się na mniejsze w dwu poziomach. W poziomie pierwszym (w pierwszym rozczłonkowaniu) wypowiedzenie dzieli się na elementy mające znaczenie (grupy wyrazowe, wyrazy, morfemy), a dopiero w drugim poziomie (w drugim rozczłonkowaniu) dadzą się wyodrębnić elementy, które same przez się nie wyrażają żadnego znaczenia, a których jedyną cechą jest to, że z nich tworzy się jednostki pierwszego rozczłonkowania. Jednostkami drugiego rozczłonkowania są fonemy (dźwięki). Dwojakie rozczłonkowanie języka nadaje systemowi językowemu charakter ekonomiczny. Bez tej właściwości język nie mógłby być tym, czym jest. Pozwala ono za pomocą kombinacji niewielkiej liczby fonemów utworzyć ogromny zbiór elementów pierwszego rozczłonkowania. Gdyby język jej nie miał, musiałby dysponować ogromną liczbą dźwięków do nazwania każdego pojęcia osobnym dźwiękiem. Byłoby to niemożliwe ze względów artykulacyjno-percepcyjnych: człowiek nie jest zdolny do produkowania, rozróżniania i zapamiętywania takiej liczby odrębnych dźwięków (1^;.JP 1999).

O ile w systemach jednoklasowych jeden znak przekazuje względnie zamkniętą informację, np. odsyłając do jakiejś sytuacji, w systemie dwuklasowym, dzięki regułom tworzenia znaków złożonych ze znaków prostych, można niemal dowolnie budować ciągi wypowiedzi informujących o nieograniczonej liczbie informacji przy użyciu względnie niewielkiej liczby znaków prostych. W języku z morfemów tworzy się wyrazy, z wyrazów - wypowiedzenia, z wypowiedzeń - teksty.

System językowy można określić jako system uniwersalny, co oznacza, że za jego pomocą można przekazywać informacje w nieograniczonym zakresie - mówić (i pisać)

0 wszystkim. Systemom znaków przypisuje się zazwyczaj pewien stopień zamknięcia -natomiast system językowy jest systemem otwartym. Nie tylko powstają wciąż nowe wypowiedzi, mówiące o coraz to nowych rzeczach i zdarzeniach, ale także pojawiają się nowe jednostki językowe - wyrazy. Żywy język się rozwija: przybywa wyrazów (wyrazy giną rzadko; w językach, które mają formę pisaną w zasadzie nigdy, bo przecież zostają zapisane); zmieniają się, choć powoli i w niewielkim zakresie, reguły gramatyczne. Dzięki możliwości tworzenia nowych wyrazów język jest w stanie dostarczać narzędzi do opisu zmieniającej się rzeczywistości (Słownik 2002).

Wymienionym trzem właściwościom języka (konwencjonalność, semantyczność, dwuklasowość) odpowiadają trzy funkcje jego znaków: funkcja diakrytyczna (właściwości spełniające w danym języku funkcję odróżniającą tzn. wykorzystywane w nim jako sygnały pozwalające na rozróżnienie znaków językowych) odróżniania od siebie formy znaków przy pomocy jej cech konwencjonalnych, funkcja semantyczna znaków prostych klasy pierwszej, tj. wyrazów, oznaczanie zjawisk otaczającego nas świata

1 wreszcie ich funkcja składniowa, polegająca na łączeniu znaków prostych w znaki złożone klasy drugiej, tj. w zdania. Zespół środków, który spełnia jedną z tych trzech funkcji, nazywamy systemem cząstkowym języka, tj. jego do pewnego stopnia odrębną częścią. Cząstkowy system języka nosi także nazwę podsystemu językowego.

W języku wyróżnia się trzy takie systemy cząstkowe. Mamy zatem system fonologi-czny, spełniający funkcję diakrytyczną odróżniania znaków, system semantyczny środków oznaczających rzeczywistość i system składniowy (syntaktyczny) obejmujący normy łączenia znaków prostych w złożone. Stosunek tych trzech systemów środków cząstkowych do siebie jest hierachiczny. Podstawę stanowi system fonologiczny, na wyższej płaszczyźnie funkcjonuje system semantyczny, obejmujący znaczące zespoły fonemów, czyli wyrazy, na najwyższej zaś płaszczyźnie mamy system składniowy środków tworzenia z wyrazów zdań, które są już samodzielnymi znakami złożonymi.

UZUPEŁNIENIA I KOMENTARZE. Względna odrębność trzech systemów cząstkowych języka jest faktem realnym, jak to wynika z obserwacji nad afazją (afazja - typ zaburzeń mowy będących skutkiem uszkodzenia niektórych okolic mózgu). Otóż zdarzają się wypadki afazji polegające na zaniku jednego tylko z trzech systemów cząstkowych języka przy częściowym przynajmniej zachowaniu dwóch pozostałych. I tak zdarzają się wypadki afonii, w których chory traci panowanie tylko nad systemem fonolo-gicznym, traci zdolność wydawania wyuczonych fonemów danego języka, podczas gdy myślenie językowe jest nienaruszone. W wypadkach tzw. aleksykalizmu chory przestaje panować nad systemem