Lachur zarys jezykoznawstwa ogolnego8

żar! Wejść!', ros. Tuwima. CMepmemcH. Momamb! itp.). Francuski językoznawca Emile Benveniste w jednej ze swoich prac słusznie zauważa, że „liczba znaków wchodzących w skład zdania nie odgrywa żadnej roli: wystarczy jeden znak, żeby wyrazić predykatywność” (3. EeHBeHHCT, Ypoenu numeucmunecKooco auanu3a, „HoBoe b nHHrBHCTHKe”, MocKBa 19656, Bbin. IV, przekład mój - Cz.L.).

UZUPEŁNIENIA I KOMENTARZE. Filip F. Fortunatów - twórca moskiewskiej szkoły lingwistycznej. Gramatykę określa! jako naukę o formie, wyróżniając w niej dwie części: naukę o formie wyrazu -

morfologię, i naukę o grupach syntaktycznych {cjtOBOcoMe i aHHjł) - składnię.

W tej sytuacji same grupy wyrazowe nie wystarczają do utworzenia jednostki komunikatywnej (por. głośno mówić, czytać gazetę, lekcja matematyki itp.). Galina A. Zoło-towa w charakterze podstawowej jednostki składniowej zaproponowała syntaktem, przez który rozumie się formę wyrazową (słowoformę) biorącą udział w organizacji zdania. Chociaż sam termin odpowiada konwencji paradygmatu terminologicznego przyjętego w językoznawstwie ogólnym (fonem dla płaszczyzny fonologicznej, morfem dla płaszczyzny morfologicznej, leksem dla płaszczyzny leksykalno-semantycznej, syntaktem dla płaszczyzny składniowej), jednakże wątpliwe jest, czy można formę wyrazową - nawet napełnioną treścią syntaktyczną - przyjąć za podstawową jednostkę składni, ponieważ składnia stanowi płaszczyznę struktur. Należy się zatem zgodzić z tymi językoznawcami, którzy uważają, iż podstawową jednostką składni jest konstrukcja, tym bardziej że można ją (konstrukcję) zastosować zarówno do składni syntag-matycznej (grup wyrazowych), jak i składni zdania. Wszystkie konstrukcje są przedmiotem składni, lecz strukturą wyjściową jest zdanie proste (pojedyncze) - jedyna uniwersalna jednostka składniowa. Zdania proste spotykane są we wszystkich językach. W niektórych językach nie ma natomiast grup wyrazowych - zwłaszcza takich grup, dla których jest charakterystyczna odmiana wyrazów (Popowa 1987: 134).

3.6.2. Zdanie jako podstawowa jednostka składniowa

Jak ustaliliśmy, jednym z podstawowych pojęć składni jest zdanie. Zdanie doczekało się w literaturze językoznawczej ponad dwustu definicji, z których każda ujmowała jakiś istotny jego aspekt, ale z trudem mogła objąć wielką różnorodność struktur intuicyjnie uznawanych za zdania (EJO 1999).

Definicje zdania można podzielić na trzy grupy. Grupę pierwszą stanowią definicje strukturalne. Należą do niej definicje, które: a) określają zdanie jako wyrażenie nie mające żadnych relacji zewnętrznych - gramatycznych, czyli jako jednostkę autonomiczną; b) wyznaczają zdania poprzez jego właściwości kompozycyjne - według jednych jest to konstrukcja dychotomiczna złożona z podmiotu i orzeczenia, według innych konstrukcja posiadająca osobową formę czasownika; c) wyznaczają zdanie poprzez intonacje zdaniowe i pauzy będące wykładnikami jego odrębności i samodzielności.

Grupę drugą stanowią definicje mieszane strukturalno-semantyczne z różnym rozkładem akcentów na cechach strukturalnych i semantycznych. Do nich należy m.in. szeroko znana w składni polskiej definicja Zenona Klemensiewicza, według której zdaniem jest twór językowy stanowiący w określonych warunkach komunikatywną całość i zawierający osobową formę orzeczenia. W wielu innych powtarzają się sformułowania mówiące o tym, że zdanie jest jednostką językową o określonej budowie reprezentującą pewną skończoną myśl lub mającą pełny sens. Nie precyzowano jednak na ogół, jak rozumieć ową skończoną myśl i jak interpretować stwierdzenie dotyczące owych określonych warunków, w jakich dana konstrukcja stanowi komunikatywną całość (EJO 1999).

UZUPEŁNIENIA I KOMENTARZE. Zenon Klemensiewicz - językoznawca polski, zakresem zainteresowań naukowych obejmował przede wszystkim składnię języka polskiego, historię języka polskiego.

problemy normatywności językowej.

Grupę trzecią wreszcie stanowią definicje semantyczne, zgodnie z którymi zdanie jest wyznaczane przez sens, a nie przez strukturę formalną. Za cechę istotną zdania uznaje się jego komunikatywną zupełność, semantyczną niezależność od kontekstu. W tym ujęciu zdaniem jest wyrażenie, które stwierdza coś o określonym fragmencie rzeczywistości. Musi zatem zawierać składnik wyznaczający przedmiot (przedmioty), czyli to, o czym się coś stwierdza (inaczej: temat), oraz składnik opisujący wskazany przedmiot, czyli to, co się o nim stwierdza (inaczej: remat).

W rosyjskojęzycznej tradycji lingwistycznej terminem „zdanie” określa się, krótko mówiąc, dowolny komunikat o pewnym fragmencie rzeczywistości w formie ustnej bądź pisemnej posiadający względną samodzielność. W planie formalnym samodzielność ta przejawia się zdolnością zdania do oddzielenia od siebie podobnych jednostek pauzami dowolnej długości (w języku mówionym) lub odpowiednimi znakami interpunkcyjnymi (na piśmie). Przez dłuższy czas zdanie i jego składniki opisywane były bądź jako kategoria pokrywająca się z sądem logicznym i jego częściami, bądź jako kategoria psychologicznego aktu komunikacji. Dla lingwistyki współczesnej charakterystyczne jest podejście do zdania jako kategorii stricte językowej i komunikatywnej posiadającej swoje charakterystyki formalne i semantyczne.

Powiedzieliśmy wyżej, że w świadomości językowej zdanie zachowane jest jako model (schemat, wzorzec), według którego może być zbudowana niezliczona liczba różnorodnych wypowiedzeń. Oprócz modelu ontologicznego [ontologia - dział filozofii zajmujący się ogólną teorią bytu, charakterem i strukturą rzeczywistości], jednakowego dla wszystkich języków, istnieją modele składniowe (tzw. schematy strukturalne zdań), które mogą podlegać różnicowaniu w określonych językach. W rosyjskiej literaturze składniowej terminem tym określany jest taki model abstrakcyjny, według którego może być zbudowany minimalny i niezależny komunikat (innymi słowy, jest to model abstrakcyjny składający się z minimalnej liczby komponentów niezbędnych dla utworzenia zdania). Takie rozumienie schematu strukturalnego wyłożono w tzw. Gramatyce-70 (.FpaMMamuKa coepe.\ienHoeo pyccKozo numepamypHoeo subixa, otb. pea. H.K). IIlBe-aoBa, MocKBa 1970, §1289). Z pozycji tej interpretacji wszystkie rodzaje współczesnych zdań rosyjskich zostały opisane jako obszerny wprawdzie, ale zakończony, zamknięty rejestr schematów strukturalnych. Rejestr ten został uporządkowany za pomocą klasyfikacji opartej na tradycyjnym podziale zdań na zdania dwuczłonowe (posiadające podmiot i orzeczenie) oraz jednoczionowe (posiadające bądź orzeczenie, bądź podmiot). Schematy strukturalne w wymienionej koncepcji zapisywane są w postaci formuł symbolicznych, w których literami łacińskimi (lub ich połączeniami) oznaczone zostały komponenty schematów.

139