S5006404

XLvm POLSKA TRAGEDIA W XIX WIEKU

swoją wiodącą pozycję, ale stanie się to kosztem rozbicia jego wewnętrznej spoistości, która — aczkolwiek naruszana już w latach Oświecenia — dopiero teraz zostanie rozerwana i ponownie scalona w ramach nowej antynomicznej formuły, opartej na „estetyce sprzeczności” Nasz dziewiętnastowieczny klasycyzm staje się w sumie prądenF^meczystym", niemal eklektycznym, w skrajnych przypadkach syntezą hellenizmu i romantyki (jak pisał Kleiner-”), odzwierciedlającą w swej struk-turze czas wielkich napięć i przełomów. Przypomnijmy w tym miejscu charakterystyczne spostrzeżenie dziewiętnastowiecznego historyka literatury, Adama Bełcikowskiego: oto klasycyzm niszczył się sam, przekształcał „w rzecz zupełnie różną od swej właściwej istoty”. I ten właśnie akt samozniszczenia, realizowany przez heretyków i odstępców, miał się okazać ważki dla dalszego rozwoju literatury narodowej^{1 2}.

Pierwsza, wstępna faza tej nowej epoki i nowego oblicza klasycyzmu, przypadająca na pięciolecie 1795-1800, wiąże się nie tylko z Szokiem porozbiorowym, obezwładniającym widu, lecz również ze swoistą reakcją na ten szok — pojawieniem się wczesnej postaci romantyzmu. Miało to miejsce we lwowskim teatrze Bogusławskiego, jedynej - jak pisze Raszewski “„instytucji polskiej, która nie tylko przetrwała rozbiory, ale w dziedzinie kultury dawała nawet ludziom poczucie pewnej_ ciągłości”³. Ciągłość tę zapewniała widowni nie tylko osoba dyrektora. skład zespołu, ale także repertuar, złożony przecież ze sztuk powstałych w latach niepodległości, związanych niejednokrotnie z wielkimi wydarzeniami. Sejmem. Konstytucją, Insu-

rekcją. Tu właśnie, w teatrze Bogusławskiego, zostały scalone antyklasyczne inspiracje sentymentalizmu i formuły wczesnego bistćryzmu Puław z niepokojami spiskowymi w Galicji (akcja Franciszka Gorzkowskiego, rozbicie lwowskiej Centralizacji szlacheckich jakobinów po klęsce pułkownika Joachima Deniski pod Dobronowcami), z odczuciem chaosu rodzącej się epoki Slarą^ zamknęła — symbolicznie — śmierć Stanisława Augusta. 12 II 1798 roku.

2. Lata 1800-1814. Lata te, wskutek presji wydarzeń historycznych, dzielą się na połowę: do roku 1807, więc do powstania Księstwa Warszawskiego i obejmując czasy Księstwa zamykają się wraz ż momentem utworzenia Królestwa Kongresowego. Na przełomie stuleci powstaje fundament nowej dominacji prądu: zostaje restytuowany stanisławowski program edukacji narodu wsparty na wzorach i osiągnięciach Oświecenia. Odnajdziemy go w formule powstającego w 1800 roku Towarzystwa Przyjaciół Nauk. stowarzyszenia naukowego, którego celem było „organizowanie nauki i życia umysłowego Polsku ratowanie od zagłady języka polskiego, polskiej literatury i tradycji narodowej oraz przyczynienie się do rozwoju gospodarczego kraju"⁴. Publiczne sesje TPN (wprowadzone od 9 V 1801) stanowiły ważną formę kontaktu społecznego. Były też -obok teatru Bogusławskiego, który wrócił ze Lwowa w sezonie 1799/1800—jedynym miejscem demonstrowania polskości w Warszawie czasów pruskich. Te dwie instytucie, wraz z powiązaną z nimi ściśle unią personalną, wspólnotą celów i przekonań siecią towarzystw, czasopism, salonów, odegrały istotną rolę w dziejach polskiej tragedii.

Właśnie tragedia znalazła.silne oparcie w działalności i programie TPN, które stanowiło ogólnonarodową korporację czo-

4 — BN 1/260 Polska tragedia Dcokłas>cvs tyczna

1

   J. Kleiner, Romantyzm, op. cii., s. 43-44.

2

   A. Bełcikowski, O znaczeniu historii literatury i rzut oka na całość naszego piśmiennictwa. Prelekcja wstępna miana tl. 22 XI 1866 r. »• Szkole Głównej warszawskiej (w:] Ze studiów nad literaturą polską. Warszawa 1886, s. 7.

3

   Z. Raszewski, Bogusławski, op. cit., t. 2, s. 18-19.

4

Cyt. za: E. Aleksandrowska. Towarzystwo Przyjaciół Sauk |a :j Słownik Literatury Polskiego Oświecenia, pod red. T. Kostk iewieżowej, Wrocław 1977, s. 729-730.