wstęp bogurodzica4

BOGUEODZICA

łaskę zyskujesz u Chrysta” (R XIX 61), „Bychmy mogli zyskać królestwa niebieskiego” (Sałve Reg 14), „Błogosławieństwo sobie zyskują” (MW 81). Świadczą one o stabilizacji wyrazu w zakresie pozaprawniezym w znaczeniu 'uzyskać, zjednać’ już przed XV wiekiem. Posługiwać się trzeba takim względnym określeniem, bo wyraz nie występuje ani w Kazaniach śtoiętoJcrzyshich, ani w Kazaniach gnieźnieńskich, a w Psałterzu floriańskim miejsce jest tylko dla zyskować w znaczeniu 'szukać⁵. Szkopuł jest inny. Me ma przykładów na użycie tego czasownika, z dopełnieniem osoby. W związku z tym znaczenie 'pozyskać kogoś’ uważa Łoś¹⁷ za obce językowi XV w. i powołuje się równocześnie na fakt, jakoby w staropolszczyźnie używało się w tym znaczeniu czasownika zjednać. Z tych przyczyn na podstawie zastosowań w rodzaju: „zyskujcie, robotujcie, negotiamini”, Łoś próbuje „zyszczy nam” tłumaczyć jako 'pracuj’, 'staraj się dla nas’, co jest niesłuszne i zbyteczne. Trudno bowiem podzielać stanowisko Łosia, jakoby w staropolszczyźnie używano wyłącznie czasownika zjednać w znaczeniu 'pozyskać kogoś’. Nie potwierdzają takiego sądu ani dane ze słownika Lindego, ani — co najważniejsze — zbiory Słownika staropolskiego. 7 zabytków średniowiecznych można co prawda przytoczyć dwa przykłady podobnego użycia dla czasownika jednać: „To błogosławieństwo jedna człowieka ku Bogu”, poł. XV W. (E XXII242); „Onać sie w pośrodek kładzie modlitwami swymi, ut peccatorem Christo roconciliet, jedna”, poł. XV w. (SKJ V 272), ale — zjednać w tymże znaczeniu z dopełnieniem osoby nie jest zaświadczono, notujemy tylko: „ Chrystus ... ludziom ... radość zjednał” (B XIX 02), „Racz nam ... mir i pokoj zjednać” (B XXV 226), „Żywot zjednał umarłym” (PamLit XXVIII308); są to zastosowania podobne do tych, jakie spotykamy w zabytkach dla zyskać (łaskę itp., por. wyżej). A że również Lindo ma zaledwie po jednym przykładzie z biernikiem osoby dla zjednać i pozyskać w obchodzącym tu znaczeniu¹⁸, oczywiste staje się jedno: były to zastosowania rzadkie. Wobec takiego sto,nu brak w tekstach średniowiecznych przykład ów dla „zyskać kogoś” wolno uznać za juzy pad ko wy. Samo natomiast istnienie w polszczyźnie średniowiecznej znaczenia zyskać 'zjednać’ nie podlega wątpliwości. Dzisiejsza synonimiczność czasowników pozyskać i zjednać ma wystarczające oparcie o stosunki w polszczyźnie XV-- wiecznej; wskazuje na to następujący zapis: „ Jednać albo uzy(ss)howaó sobie niobieskij e] przobyt”, poł. XV w. (JA. XII144).

:l,8: „spuści nam” — próbowano rozmaicie objaśnić. Widziano w tym zwrocie znaczenie 'odpuść’, co jest zupełnie nie do przyjęcia, bo niczego podobnego, nie ma w staropolszczyźnie. Próby lekcji, wprowadzającej spust winam za spuści nam, trzeba także stanowczo odrzucić, raz dlatego, że taki zapis występuje dopiero w stosunkowo późnym przekazie Be (w diuku z 1548 r.) i zależny ćh od niego przekazach Be, Bo, Bp, Oe — Cli, De, Df i Dm, przede wszystkim

^,v IjoA, op. cit., a. 376.

¹ * Oyluje: ,, Abraham,.. Mesyasea w dum «svńj sobie zjednał” ym Skargi Żywotów i „Dla obwały linga, ubyA.ny blif.nioli panu Bogu pozyskowali” a Zygrowinsza.

zaś z uwagi na to, że rzeczownik spust nie ma w polszczyźnie zastosowania w zakresie umysłowym. (Używało się go i używa jako konkretnego „spustu”.) Na ogół jednak rozumiało się spuści jako synonimiozne do 'ześlij⁵¹⁹. Słusznie jednak zauważa Łoś²⁰, że o tym spuszczeniu Jezusa na ziemię pisano bez dostatecznego uzasadnienia, nigdzie bowiem nie spotyka się podobnie pojętej prośby. Co by też to miało znaczyć? Szukając trafnego odpowiednika trzeba wyjść z założenia, że nie będzie nim realistycznie pojęte spuścić. Za sugestią pierwszego rozkazuika, który rozwiązujemy jako „zjednaj nam”, przychodzi na myśl czy w spuści nie tkwi odcień znaczeniowy trochę bliski tak pojmowanemu zyszczy. Mogłoby tu w grę wchodzić coś w rodzaju „uczyń przychylnym dla nas”. Takie przypuszczenie można poprzeć użyciem czasownika spuścić w psalmie 140, w. 4, Psałterza floriańskiego. Miejsce to brzmi: „Nie spuszczaj sierea mego we słowa lichoty”. Mało to zrozumiałe mimo wsparcia o tekst Wulgaty: „Non declines cor meum in verba malitiae”. Należycie oświetlają to zastosowanie dopiero XVI-wieczne przekłady. Czytamy tu: „nie skłaniaj serca mego na słowa złości” (.Psałterz krakowski), „nie racz nakłaniać serca ku słowom ztosciwym” (Żoltarz Wróbla), „nie nakłaniaj serca mego do słów złości” (Biblia .Leopolity), „nic przychylaj serca ... /o złej rzeczy” {Biblia brzeska), „nie nachylaj serca mego ku słowom złościwym” (Biblia Wujka).

Takie znaczenie rozkaźnika spuści nam 'nachyl ku nam’, 'przychyl ku nam’ czy 'obróć ku nam⁵, 'skłoń ku nam⁵ w sensie „uczyń przychylnym” było w XV w. na pewno już archaiczne. Wprawdzie trafia się w najmłodszej, pięt-nastowiecznej części Psałterza floriańskiego i jest wyrazem występującym także w Psałterzu puławskim z końca XV w., przytoczono jednak cytaty tegoż miejsca z psałterzy szesnasto wiecznych unaoczniają w sposób oczywisty, że żaden z tłumaczy nie wrócił do spuścić. To wyraźna wskazówka, że użycie było przestarzałe i nawet w tekście psałterzowym nie dawało się poza XV wiekiem dłużej tolerować. Zmienił spuszczaj na skłaniaj już pierwszy poprawiaoz średniowiecznego tekstu, pisarz krakowski, usuwający przede wszystkim eo głębsze archaizmy.

/ Co zaś do braku biernika, choć oba znaczenia 'zjednaj nam⁵, 'przychyl (ku) nam⁵ mogą wymagać w dalszym ciągu biernikowego dopełnienia/sprawę stawiać trzeba w ten sposób: przy obu zastosowaniach cały nacisk położony jest na „nam”, wobec czego, jakkolwiek idzie o zjednanie Chrystusa i uczynienie go przychylnym, przy nacisku na cel o milko we „nam” dopełnienie w bierniku może być składnikiem niekoniecznym, a wówczas może nawet zbędnym. Wystarczał kontekst. Powołać by się też można na konstrukcje składniowe z pominięciom uściślającego czasownik dopełnienia, jakie nierzadko spotyka się ■w Wulgacie i jej przekładach najstarszych, np.: „Przecz jest rozgniewał grzeszny Boga? Ezekł wiem jest na sierou swojem, nie będzie zyskować (non reąuiret)”

^la Tak najwey-«-4iiicj już u Lindego, który ]»<> cytacie ss Tlngwrofl.sicy dodaje; „zcszlcsz narn”. ^M Łoś, ojp. cii., s. 370.

3fi