wstęp bogurodzica6

BOGURODZICA

2, 5: a na świecie zbożny pobyt — spójnik a pełni fcn funkcję dotąd nie zauważoną, polegającą na zapowiedzi wyliczenia lub uściślenia. Z podobnym użyciem a spotykamy się w Pieśni o zabiciu Tyczyńskiego:

Do Wrooławianow posłali, do takich jako i sami, a skarżąc na ziomiany, by jim gwałty działali.

2, 5: zbożny — wbrew opinii Łosia⁸⁴ (zbożny = szczęśliwy) przymiotnik ten ma tu znaczenie 'pobożny*. Por. Kazania świętokrzyskie: I zmówił syn boży słowa wid mi znamienita, jimiż każdą duszę sbożną pobudza, ponęca i po wabia.

2,5: pobyt — warto podnieść, żc wyraz ten nie występuje w żadnym innym zabytku średniowiecznym.

2, 6: rajski przebyt — przebywanie czy mieszkanie w raju; przebyt, znany poza tym jeszcze z Psałterza floriańskiego i Psałterza puławskiego oraz z dwóch wersji modlitwy Wierzę („wierzę w ... wieczny przebyt”, w 11 przekazach mowa o „żywocie”) i jednej glosy {'„niebieski przebyt”, poł. XV w.), był wyrazem zapewne archaicznym już w XV w., utrzymującym się w tekstach religijnych i nie stosowanym w następnym stuleciu.

Przechodząc do wniosków stwierdzamy, że warstwy językowe nie są w pierwszej części Bogurodzicy jednolite. Wyróżnić trzeba następujące grupy:

1.    Archaizmy poza pieśnią nie spotykane i wprowadzające nas niewątpliwie w okres wcześniejszy niż Kazania świętokrzyskie. Są to: bogurodzica, bożycze, dzieła.

2.    Ponny i wyrazy, które albo są charakterystyczne dla Kazań świętokrzyskich, albo mają dokumentację dopiero XY-wieczną., świadczącą jednak, że występują w tym okresie już jako przeżytki. Oto one: formy rozkaźników z -i (raczy, spuści, zyszczy) i bez -i (napełń, słysz, usłysz) rozdzielone według starych stosunków akcentowych; użycie narzędnika sprawcy stanu w „Bogiem, sławiena” oraz przebył, spuścić 'przychylić’, 'uczynić przychylnym’, zbożny 'pobożny’, może nosić 'czynić’.

3.    Formy i wyrazy dla chronologii pieśni obojętne, występują bowiem jako na ogół normalne w tekstach XV-wiecznych, a niektóre utrzymują się do dziś: chrzciciel, człowiecze, daj, dziewica, napełń myśli, modlitwę, pobyt, prosimy, rajski, słysz, usłysz glosy, na śioiecie, po żywocie,.

'/i uwagi na zjawiska językowe należące do 1 i 2 grupy pierwsza część Bogurodzicy okazuje się zabytkiem niewątpliwie starszym od Kazań świętokrzyskich, a więc pochodzącym sprzed wieku XIV. Za taką też chronologią przemawiają względy wersyfikacyjne i dane historycznomuzyezne.

CZĘŚĆ DBUGA PIEŚNI

Pa drugą część ^} Bogurodzicy składają się zwrotki. 3—6. We wstępie historycznoliterackim uzasadniono twierdzenie, że zwrotki te były początkowo tropem nie związanym z pierwotną dwuzwrotkową Bogurodzicą, śpiewanym na procesji wielkanocnej.

’* boć, (•;). cii., 8..380 — 381.

3,1: Nas dla wstał z martwych syn boży — pochodzące z lat 1360—1370 Ordinale płockie podaje inne nieco brzmienie tego wersu: Wstał z martwych kroi nasz syn boży. Możliwe, że jest to pierwotna redakcja. Później mamy Nas dla wstał z martwych syn boży — ale jodynie w najstarszych przekazach Bogurodzicy (Ab — e, Ae — f), w Ad, Ba i wszystkich późniejszych mamy tu Narodził się nas dla syn boży, przy czym nas dla przechodzi w 4. ćwierci XVI w. w dla nas (BI, Bm, Bo — p, Ca — b, Cd, Ci — g, Ci oraz wszystkie późniejsze). Wtórność wariantu Narodził się jest wbrew Birkenmajorowi — niewątpliwa.

3, 2: Wierzyż — tak w Ab, Af, Bm i Dc. Przekazy Ac — cl i Bo dają tu skróconą formę rozkaźnika — wierzże, ale forma długa, choć bez partykuły ż — wierzy, utrzymuje się w Ae, Ba i większości przekazów późniejszych. Niektóre nowsze przekazy (Bh z 1567 i 9 późniejszych) zmieniają tę archaiczną wówczas postać rozkaźnika na także dwusylabowe wierzaj.

3,3—4: Iż przez trud Bog swój lud odjął diablej strożcj — 'że przez mękę Bóg swój lud wyrwał spod diabelskiego nadzoru (zwierzchnictwa)’. Wersy te występują w wielu wariantach (zob. tabela porównawcza).

Końcowy wyraz zwrotki ma w najstarszym przekazie (Ab) formę strożcj, w Ac stroże, w Ad — e stroży, w Ai strożę (!). Ponieważ rzeczownik ton rymuje się z Boży i zbożny, pierwotnym brzmieniem było tu niewątpliwie stroży.

4,2: starostę skował pkiełnego — starosta jest drugim po Stróży terminem prawnym występującym w tej części Bogurodzicy, Na podstawie Biblii królowej Zofii można sądzić, że wyraz ten jeszcze w XV wieku oznaczał, jak w staroruskim, w ogóle przełożonego (starosta domu). Pierwotna forma pkicl-nego występuje tylko w przekazach Ab —fi Ba. Wszystkie późniejsze mają już nowszą formę piekielnego.

4,3: śmierć podjął — ‘poniósł śmierć’, por. Kazania gnieźnieńskie: „A przez to na znamię tego kalżdy prałat miałby się on o krzywdę kościelną i teże o wiarę krześcijańską wziąć, aby6 mu za to śmierć podjąć”. Linde cytuje też identyczny zwrot z Katechizmu Karnkowskiego: „Chrystus dobrowolnie śmierć podjąłBruckner i Łoś skłaniają się ku tłumaczeniu 'przezwyciężył śmierć’, chyba jednak nie ma,ją słuszności.

5,1—3: Jenże trudy cirpiał zawiornie,

Jeszcze był nie prześpią! zaśmiernie,

Aliż sam Bog zmartwychwstał.

Zwrotka ta jest bardzo niejasna i wydaje się, że żaden przekaz nie zacho wał jej w pierwotnym brzmieniu. Pierwsza trudność interpretacyjna polega na ustaleniu, do kogo odnosi się zaimek względny jenże: do występującego na końcu poprzedniej zwrotki jako dopełnienie człowieka pirwego, ozy też do podmiotu tej zwrotki, Boga {Chrystusa), wymienionego w zwrotce trzeciej. Wydaje się, wbrew opinii szeregu badaczy Bogurodzicy, że autor mówi w tej zwrotce o Chrystusie (formalnie popełniając przy tym arnfibolię), bo tylko w odniesieniu, do Chrystusa może ta zwrotka mieć naturalny sens. W takim razie trzeba jednak, przyjąć, że na skutek wspomnianej nmfibolu już na przełomie XT\^r i XV wieku

39