wstęp bogurodzica5

BOGURODZICA

FI 9, 35, Puł: „nie będzie szukał", Krak: „nie będzie pytał", w XVI w. inaczej, Łeop: „nie będzie o to dbał", Brzes: „nie będzie się o tym pytał", A wreszcie możliwe jest i to, że owe „zyszczy nam, spuści nam” z Bogurodzicy użyte są w sensie takim, jak by się dziś powiedziało „daj zjednanie nam, daj przychylenie nam” (wiadomo, czyje). Staropolskie czasowniki wymagają niekiedy tego rodzaju przekładu.

1,3 nn.: zyszczy, spuści, usłysz, napełń, słysz, raczy — Rozwadowski wykazał, że końcowe -i utrzymywało się w staropolszczyźnie dłużej w rozkażnikach czasowników, które w języku prasłowiańskim miały akcent na tej końcówce, natomiast zanikło wcześniej w rozkażnikach z -i pierwotnie nie akcentowanym. Rozgraniczenie to jest widoczne w wielu zabytkach XIV w., przede wszystkim w Psałterzu floriańskim i w jego późniejszej redakcji — Psałterzu puławskim, natomiast zaciera się w XV wieku. Można przypuścić, że im zabytek starszy, tym wierniej powinien zachowywać różnice między dwoma wymienionymi typami rozkaźników. Jest tak też w rzeczywistości: Psałterz puławski jest pod tym względem mniej konsekwentny od Psałterza floriańskiego, a w Kazaniach świętokrzyskich (ogółem 5 rozkaźników) obserwujemy zupełną regularność. W pierwszej części Bogurodzicy zgodność jest również stuprocentowa: raczy, spuści, zyszczy, napełń, słysz, usłysz odpowiadają rosyjskim raśi, spusti, iści, napólń, slyś, uslyS. Pod tym względem stoi więc Bogurodzica na równym poziomie ze spisanymi około połowy XIV wieku Kazaniami świętokrzyskimi.

2,1: dzieła — jest to prawidłowy polski odpowiednik znanego w staro-cerkiewszczyźnie przyimka Mija (por. JArchiv XXI150 nn.). Następował tak jak jednoznaczny z nim przyimek dla po wyrazie, do którego "należy (np. togo dla Kśw.). Niezwykły szyk: „twego dzieła Krzcieiela” z przyimkiem nie po rzeczowniku, ale między nim i poprzedzającą go przydawdtą, jest jednak szyldem normalnym. Podobne zastosowanie występuj o w zabytkach staro-ruskich, np. „togo dełja greeha”, „mojeja delja blagoty”, co przytacza Łoś²¹ za Sriezniewskim. Nie ma powodów uważać dzieła za cerkiewizm. Wyraz występuje w żywych gwarach mało- i białoruskich (dilja, dśelja), a także w narzeczach południowosłowiańskich (sch. dilja, słoweń. dślj) oraz w dolnołużyckim (żela), na co zwraca uwagę Lehr-Spławiński²² stwierdzając słusznie, że musiał istnieć kiedyś również w polszczyźnie. Dotyczyć to może bardzo wczesnego okresu, bo poza Bogurodzicą w żadnym innym zabytku go nie ma. W XIV-wiecznych Kazaniach świętokrzyskich używa się tylko przyimka dla, który szybko musiał wyprzeć stare dzieła.

Wyraz dzieła zachował się jedynie w najstarszych przekazach Bogurodzicy Aa-f oraz w dwu późniejszych jej rękopisach, Bi oraz Om. Wszystkie inne przekazy począwszy od Ba 1506. mają na jego miejsce syna (Twego syna Chrzci-

¹¹ Ło&, op..eit., b.377,

" Lohr-Spłayriński, op.cil., s. 69.

cielą), co dowodzi, że wyraz dzida nie tylko wyszedł z użycia, ale przestał być zupełnie rozumiany.

2 .1: bożyeze — tak się czyta powszechnie tę formę wołaeza od mianownika \ożyc 'syn Boga’, utworzonego podobnie jak księżyc 'syn księcia’, który w tymże znaczeniu użyty występuje jedynie i tylko raz w Kazaniach świętokrzyskich („Jich żądne krolewica ... pytanie, jich wierne księżyca pokojuogo poznanie”). To archaiczne i wyjątkowe zastosowanio w Kazaniach oświetla w pewien sposób archaiczność i także wyjątkowość bożyca, nigdzie pozo. tym nie spotykanego. Co do końcówki -c, w tego rodzaju formacjach niewątpliwie niepierwotnej, trzeba powiedzieć, że nie podważa ona w niczym archaicznego charakteru pieśni. Wołacz z tą samą końcówką kralowicze notuje się dia staro czeszczyzny z końca XIV w. W polskim materiale średniowiecznym trudno jest znaleźć podobną formę. Należy tu bodaj jedyne cytowano już w tym związku XV-wieczne: „Ach, panicze Biernacie”. Ale równocześnie, trzeba to stwierdzić z naciskiem, nie ma form innych, zakończonych na pierwotno u. Dokumentacja więc tych form jest, jak widać, zależna od faktu, żo w o łącze tych rzeczowników pojawiają się w dość specjalnych tekstach, stąd toż są taką rzadkością. Mając też na uwadze, że w XVI w. spotyka się bodaj tylko formę na -o (dla przykładu: w Sądzie Parysa, 1542, występuje kilku naście razy tylko królewicze obok krolomczc), trzeba przypuszczać, żo stu. bilizowała się ona w polszczyźnio jak i u Czechów od dość dawna, może nawet od bardzo dawna, czego po prostu z braku przykładów nie da się udowodnić¹"¹,

Wczesne wymarcie wyrazu bożyc w języku polskim sprawiło, że tylko naj starszy przekaz Bogurodzicy ma poprawny zapis bozicze. Już przekaz Ab mu. tu bozide z błędem graficznym, a następne fbofny\cza, fbofznyczą, fzbofznycza, zbożny czas (najczęstsze), zbożnika, bożycida, zbaioiciela. Wszystkie te formy poza zbożny czas, zbawiciela i ewentualnie zbożnika (łuż. zbóŹnik — 'zbawiciel ’) są zupełnie niejasne i prawdopodobnie bezsensowne, a wszystkie bez wyjątku pozbawiają sensu zdanie.

1,2: napełń myśli — 'wypełń zamiary⁵. Por. Kazania gnieźnieńskie: Aby to skutkiem, napełnił — 'spełnił czynem⁵, i tamże: Ma tę myśl, iżby się on nawtorki chciał dopuścić — 'ma zamiar powtórnie się tego dopuścić⁵.

2,3: modlitwę, jąż nosimy —■ na dobór czasownika mógłby wpłynąć łaciński zwrot preccs jerre; ale poza pieśnią zwrot to nie notowany w zabytkach, bywa wzdawać (np.: „wzdawając modlitwy za biskupa”, pocz, XV w.) oraz czynić („czyniąc długie modlitwy”, Rozmyślanie przemyskie). Wobec więc De morte: „Pan Bog tę rzecz tako nosił 'uczynił'” zapewne: modlitwę nosić — 'czynić’, 'odprawiać’.

2,4: a dać raczy, jegoż prosimy — 'o co prosimy⁵. Por. Gode% Ma-Hanus, Marc. 6, 23): „Jegoźe a!>te prosiiU, damb ti”; Kazania gnieźnieńskie: „Moj miły Panie Boże, proszę ja dzisia grzeszny człowiek twego miłosierdzia,”.

" H. Grap pin, Risioirc do floxion du nom en JPolonais, Wrocław 1950, s. 58 — 63.

37