wstęp bogurodzica3

BOGURODZICA

się w bezpośredni związek syntaktyczny. Dziś byśmy w takim razie zamknęli drugi wiersz wykrzyknikiem, a całość złożona z pierwszego wiersza i drugiego tak pojmowanego miałaby charakter rozwiniętej dwuczłonowej, pełnej patosu apostrofy:

Bogurodzica, dziewica, Bogiem sławiena Maryja,

U twego syna Gospodzma- matko zwolena, Maryja!

Przy uznaniu u za część kontekstu, jak słusznie podnosi Łoś, rzecz wygląda tak, jakby syn wybrał sobie Marię za matkę, gdy zasadą było, żo to Bóg ją wybrał za matkę swego syna. (Ten wzgląd skłania Łosia do refleksji: „lepiej czytać: twego syna”.) Tu właśnie w pomoc przychodzi nie brane dotąd pod uwagę inne znaczenie imiesłowu biernego zwalona, mianowicie bliskie wartości semantycznej, jaką miał w staropolszezyźnie analogiczny wybrany, mający to samo znaczenie, co superlatywny wyborny, odpowiadający łae. egregius, maońmus, nobilis, także przenośnemu znaczeniu wyrazu electus, a synonimicz-ny do dzisiejszych 'znakomity⁵, 'pełen cnót⁵, chyba też 'ceniony (wysoko)⁵. Wchodziło też tu w grę zapewnie znaczenie o odcieniu uczuciowym, skoro w Żalach Matki Boskiej pod krzyżem czytamy: „Synku miły i wybrany, rozdziel z matką swoje rany”. Dla zwołanego nie można przytoczyć przykładu, który by na takie znaczenio wskazywał. Jest jednak rzeczą niemal nieprawdopodobną, żeby mu te odcienie znaczeniowa nie były właściwe, nie tylko dlatego, że zwolió jest dokładnym odpowiednikiem czasownika wybrać, ale także z tego względu, że treści przymiotnikowych spotykamy w starszym języku wnęcej w imiesłowach biernych niż później, co pozostaje w związku z wytwarzaniem się późniejszym odpowiednich formacji przymiotnikowych^1,1.

Jeśli z kolei w kontekst: „U twego syna Gospodzma matko zwolena, Maryja” wprowadzi się staropolskie zoyborna, 'mająca wielkie uznanie, powa-• żanie⁵, 'będąca w wielkiej czci⁵, 'wielebna⁵, przyimek u zyskuje swój sens skład-■ niow^ro-znaczeniowy. Daje się wtedy rozumieć nie jako wymienny na 'przez⁵, co się narzuca dziś przy znaczeniu 'wybrana⁵ i z czym jest kłopot. Ma funkcję miejscową. Składnię taką stosowało się w staropolszczyźnio przy użyciu przymiotnika., a niekiedy także imię słowni biernego, czego przykładem cytaty z późnej co prawda Nawojki: „Ty jeś mi wielebny, miły panie, czego ja u ciebie niedostojna’'¹, „Miej mie wymówioną u Krysia

Interpretując formę imiesłowu biernego zwalona jako uprzymiotnikowiony imiesłów o supęrlatywnej treści, nie wchodzi się oczywiście w sprzeczność z zasadą, że to nie Chrystus, ale Bóg wybrał Marię na matkę. Zysk jednak danej lekcji jest o wielo większy. Tak objaśniona apostrofa staje się wyrazem poglądu, bardzo istotnego dla pieśni, że mając wieMe uznanie u Chrystusa jest Maria orędowniczką próśb ludzkich u niego. Czyli to, czego się badacze domyślali na marginesie tekstu, znajduje swój wyraz w pieśni. A motyw to

^lł Można by się powołań na XV-wieczno użycia barwionego 'barwnego⁵, tu też należy atp, oddany, ubrany 'strojny⁵ i inno.

występujący także w łaciński eh średniowiecznych hymnach, gdzie mówi się nie tylko o tym, że była „ab angelis honorata”, ale też „Ihesus te ... praehono-ravit” (na co się Łoś^{1 2 3} w innym zupełnie związku powołuje). Tak pojmowana inwokacja stanowi naturalne przejście do części zawierającej prośbę do Marii wyrażoną słowami: „Zyszczy nam, spuści nam”.

A wreszcie przy takiej interpretacji tego wiersza zyskuje kompozycja zwrotki. Po apostrofie składającej się z dwóch rozbudowanych wołaczy nustę. puje już nie uwikłana w składnię inwokacji część zawierająca prośbę: „Zyszczy nam, spuści nam”. Zważywszy, że są, to równoległe człony tak pod względem treściowym, jak i wersyfikacyjnym, trudno może przypuszczać, żeby tę prostą kompozycję zepsuł pisarz wstawiwszy do apostrofy człon składniowo do niej nie należący. Wydaje się też, że tego rodzaju wtręt nie godzi się z zasadami wiązania z sobą pojedynczych wersów, stosowanymi w średniowieczu. Wers to wówczas przede wszystkim, czy nawet wyłącznie, pewna całość składniowa, jeśli składnik — to zajmujący cały wiersz (np.: „Gospodzinie wszechmogący, Nade wszytko stworzenie więcszy, Pomoży mi to działo słożyć”, De morle), tak to też jest w Bogurodzicy. Jedynym odstępstwem byłoby to właśnie miejsce. Wszystko razem wziąwszy, trzeba, „U twego syna” pojmować jako składnik należący do kontekstu wołacza łącznie z przyimkiem u, któremu, jak się pęka ssało, daje się przywrócić sensowną funkcję składniową.

1,3: Zyszczy³ nam, spuści nam — po tym, co się wyżej powiedziało, trzeba traktować te zwroty jako usamodzielnioną składniowo całość, z czego też wynika, że nie da się przyjąć żadnego z dotychczasowych objaśnień, jakimi próbowano rozwiązać tok treściowo-składniowy tego fragmentu. Trudność polega na tym, że tak zyskać, jak i spuście są czasownikami przechodnimi i wymagają dopełnienia w bierniku czy dopełniaczu, bez niego są dla dzisiejszego poczucia niejasne i okaleczało składniowo. Wyjściem z tej trudności było przypuszczenie, że „u” poprzedniego wiersza jest wstawką późniejszą, co z kolei pozwalało „twego syna Gospodzina” pojmować jako ów brakujący biernik. Odrzucając taki pogląd ze względów, o których była mowa w poprzednim ustępie, trzeba szukać innego rozwiązania niż dotychczasowa. Co do strony znaczeniowej, także zresztą nie objaśnionej dotąd zadowalająco, należy rozkaźnikowi zyszczy przypisać odcień znaczeniowy bliski dzisiejszemu 'pozyskać¹, 'zjednać⁵.

Stwierdźmy najpierw, że ma ten wyraz wcale niezłą dokumentację w XV-wiecznych zabytkach prawniczych, gdzie obok innych nie wchodzących tu w grę znaczeń ('reąuirere⁵, 'restaurare⁵, ‘vindicaro⁵, 'inwenire⁵) czasownik zyskać (oraz pozyskać, przezyskać) występuje także jako odpowiednik łac. lucrari, a więc w naszym dzisiejszym znaczeniu. Z religijnych na przytoczenie zasługują np.: „Bożą łaskę tako sobie zyszczesz” (Dok 11114), „Sama nam

Bogurodzica 5 33

1

Łoś, op.cit., 8.375.

2

Czytano najpierw ziści, oo jednak naloty stanowczo odrzucić, bo ani średniowieczne znaczenie

3

togo czasownika 'płacić¹, 'upewniać’, ani późniejsze 'urzeczywistnić⁵ nie są tu na rniejsou.