wstęp bogurodzica8

BOGURODZICA.

kmieć — chłop, lecz od kmieć — książęcy lub królewski wasal-komes. Tylko członkowie tej warstwy społecznej mogli zasiadać w wiecu czy to jako uczestnicy rady książęcej (królewskiej), czy to — na wiecu sądowym — jako asesorzy. Przytoczone cytaty z dokumentów pozwalają też przypuszczać, że skoro wyraz kmeio nie występuje już w polskich dokumentach po roku 1345 w znaczeniu wasala-komesa, to powstanie drugiej części Bogurodzicy miało miejsce raczej przed tą datą, czyli chyba w pierwszej połowie XIV wieku.

6, 2: <w> wiecu — w Kazaniach świętokrzyskich rzeczowniki nijakie miękko tematowe (wiece jest w staropolszczyźnie rodzaju nijakiego) mają jeszcze w miejscowniku liczby pojedynczej wyłącznie zakończenie -i || -y, ale wo wszystkich późniejszych zabytkach spotykamy się już także z zakończeniem -u przeniesionym tu z odmiany dawnych tematów na -u-.

6,3: domieśoiż twe dzieci — (tak Ab, Ad — f: domieść nas twe dzieci, Ac: donieś nas twych dzieci, Ba: donieś nas swe dzieci)- — 'doprowadź, dowiedź’. Czasownik ten występuje już w Kazaniach świętokrzyskich.

OZĘŚĆ TBZECIA PIEŚNI

Składają się na nią zwrotki 7—15 występujące w większości przekazów Bogurodzicy, ale prawdopodobnie nie jednego autorstwa.

7,1—2; Była radość, była miłość, było widzenie Twórca Anjelskie bez końca.

Tak brzmią to wersy w przekazach Ab, Ad — f; natomiast Ac, Ba i wszystkie późniejsze mają:

Tam radość, tam miłość, tam widzenie Twórca ...

Pierwsza redakcja, choć ma za sobą najstarszy zapis i trzy inne wczesne, nie wydaje się być pierwotną. Nie daje ona dobrego sensu i kuleje rytmicznie. W.drugiej natomiast widzimy wyraźnie zarówno nawiązanie do zakończenia poprzedzającej zwrotki (domieśoiż twe dzieci, gdzie królują anjeli), jak i przeciwstawienie radości tam — w niebie obawie przed potępieniem diabelskim Ut — na ziemi.

7,3: sie ... zwidziało — tak tylko przekaz Ab; inne mają sie wzjawiło lub (Be, Bk i wszystkie późniejsze) się zjawiło.

8,2: swą mocą zastąpił — 'obronił⁵, 'zasłonił⁵, por. Skarga, Żywoty świętych: „Stany wysokie od śmierci i sądu Bożego nie zastąpią” (według Lindego).

8, 4: ręce, nodze obie — prawie wszystkie przekazy prócz Ab, Bk i Cc dodają na początku, tego wersu wyraz bok. Jest to niewątpliwie późniejszy dodatek. Warto zauważyć, że forma dualna nodze jest zacho wana konsekwentnie wb wszystkich przekazach. Jest to chyba zasługa bezpośredniego sąsiedztwa dwu żywotnych form dualnych.

8,5: kry święta szła z buka kry to pierwotna postać mianownika, zastąpiona już w XV wieku, począwszy od przekazu Ae, nowszą formą krew, przeniesioną, z biernika; z bolca — taki zapis znajdujemy w przekazach Ac i Ad, przekaz Ab ma błędne z Boga. Wszystkie późniejsze przekazy dają nowszą postać dopełniacza;, bolcu.

10,1: O duszy o grzeszne — archaiczne powtórzenie przyimka przed przy dawką, rzadkie już w staropołszczyźnie, choć występuje również w pieśniach ludowych {Tam na łące na zielonej ...). Por. 1105 Piek VI 272: „Jan nie chodził do Adama do burgmistrza”, Wrocł. Skarga urn.: „Powiodę cie do rajskiego do królestwa niebieskiego”.

10,1: pieczą ima — 'ma staranie’, 'opiekuje się’.

11.1—    3: się kajaci ... daci ... miłowaei — staro formy bezokoliczników, już w XIV wieku bardzo rzadkie w tekstach prozaicznych; częściej spotyka się je tylko w wierszach w pozycji rymowej. Można zaznaczyć, że tylko trzy przekazy Bogurodzicy {XVII—XVIII w.) usunęły końcowe -i wymienionych bezokoliczników: Co, Do i Ck.

12,1: synka — rzadką w staropołszczyźnie formę zdrobniałą mają tylko przekazy Ab i Ad, wszystkie inne —■ syna.

12, 3: baza nas huehowa — tak Ab. Przekaz BI ma te same wyrazy bez spółgłoski protetycznej, wszystkie inne: aby nas uchował (Ac obyć ...). Wyraz aza oznacza w średniowieczu stale 'czy’, 'czyż’, zaś w znaczeniu 'aby’ "występuje jedynie w Bogurodzicy.

13,2: byśmy z wami by dliii — czasownik bydlić — 'mieszkać’, ‘przebywać’ występuje tu tylko w przekazach Ac, Be i Bd. Inne mają byli (Ae — f, Ba i inne), mieszkali (BI, Bp i szereg późniejszych) lub też 'przebyli (Bn, Ob, On itd.); te dwie ostatnie formy są przekładami czasownika bydlić, który coraz bardziej wychodził z użycia.

ZWROTKI DODATKOWE

Do grupy tej zaliczono 14 zwrotek występujących w nielicznych tylko przekazach. Są to głównie wezwania, do świętych patronów.

16.1— 2: O święty Wo(j)ciesze, u Bogaś w uciesze — Wociesze to forma wiełkopolsko-mazowieeka³⁰, występująca tylko w przekazie Ac. Ac -- Af mają Wojciesze.

Xa uwagę zasługuje fakt, że zarówno w tej zwrotce, jak i w strofie do świętego Stanisława występują figury etymologiczne:

O święty Wojciesze, u Bogaś w uciesze ...

Święty Stanisławie, tyś u Boga w sławcie ...

Wskazuje to chyba, że obie zwrotki wyszły spod jednego pióra.

16, 3—4: proś za nas Gospocłna, Panny Mary jej syna — formuła ta występuje z drobnymi wariantami w sześciu strofach dodatkowych: 16 --do św. Wojciecha, 17 — do św. Katarzyny, 19 — do św. Stanisława. 26 -- do

*« T. Skuli na, Staropolska oboetnoić Wociimh II WojeUoh, ,.Poradnik Ję»j'ko\vy” 1900 z. 3, f>. 113-123.

43