wstęp bogurodzica7

BOGURODZICA

odniesiono zwrotkę tę do człowieka pirwego i dla uzyskania zadowalającego sensu dodano w jej trzecim wersie wyraz Bog, występujący we wszystkich przekazach. O tym, że jest to wyraz wtórnie dodany, świadczy również to, że wzór wersyfikacyjny naszej pieśni — łaciński trop Triwmphat Dei filius...^2S

—    ma trzecią zwrotkę złożoną z 2 wersów 9-syłabowych i jednego 6-zgłoskowego, natomiast w tekście polskim długości kolejnych wersów wynoszą; 9, 9, 7 sylab.

Wątpliwości nasuwają się również przy wyrazach kończących pierwszy i drugi wers zwrotki. Brzmią one w najstarszych przekazach;

Ab    zawiernie    —    zaśmiernie

Ac    przezmierne    —    zawi&rne

Ad    zcmie(rn)e    —    zawierne

Ae — f, Ba    bezmiernie    —    zawiernie

W późniejszych przekazach pierwszy wyraz brzmi bezmiernie, niezmiernie lub bezmierne, drugi zawiernielnb za wierne. Tekst białoruski Bb ma aa iieirfepHe

—    aa cM-Łpue.

Wydaje się, że wobec zgody większości przekazów można przyjąć (wbrew przekazom Ab i Bb), że wyraz zawiernie kończył drugi wers zwrotki, natomiast pierwszy wers miał wyraz zaśmianie. W ten sposób zrekonstruowana, pierwotna postać zwrotki brzmiałaby:

Jenże trudy cirpiał zaśmiernie,

Jeszcze był nie prześpiał zawiernie,

Aliż sam z martwych wstał.

‘Który pokornie cierpiał męki (i) dopóty nie dokonał prawdziwie (swego dzieła), aż sam zmartwychwstał’.-

Wyraz zaśmiernie nie występuje nigdzie poza Bogurodzicą. Wiąże się on niewątpliwie z przymiotnikiem śmiemy — ‘pokorny’, z którym spotykamy się kilkakrotnie w Kazaniach świętokrzyskich, i jest zbudowany na toj samej zasadzie morfologicznej, co zawiernie (od loierny), zapewnie (od pewny) czy zaiście (od isty). Wyraz ten wyszedł chyba wcześnie z użycia, może jeszcze w XIV wieku, skoro wcześnie zastąpiono go podobnie brzmiącym przysłówkiem bezmiernie.

5,2; jeszcze był nie'prześpiał — czasownik prześpieó\\ przyśpieć (tak w różnych przekazach Bogurodzicy, jak i w innych polskich tekstach średniowiecznych spotykamy obie to formy) znaczy ‘dokonać’, ‘osiągnąć’, ‘przybyć’, ‘dojrzeć’, ‘powieść się’. Tu użyty chyba w pierwszym ze znaczeń.

Wyraz jeszcze ma tu znaczenie ‘dotąd’, ‘dopóty’, por. prawie identyczną konstrukcję w Rozmyślaniu przemyskim: „A jeszcze go byli prze<d> dom nie przywiedli, aliż by k temu usłyszeli, co by k, temu mówił Piłat”.

5,3: aliż — (tak Ab —d i późniejsze, ależ Aa — fi inno, w XVII w. zastępowane wyrazem aże, w XVIII ale) ~ ‘aż’.

⁸⁵ Zc/b. wstęp filologiczny, s. 16.

6,1: Adamie, ty boży kmieciu — wydaje się nie ulegać wątpliwości, że rzeczownik Icmieć nie występuje tu w znaczeniu '(osobiście wolny) chłop’, w jakim spotykamy go w innych tekstach staropolskich. Nie jest to jednak 'sługa, niewolnik’ (rab bożij), jak twierdził Birkenmajcr^2e. Należy raczej przypuszczać, że rzeczownik ten oznacza tu kogoś więcej niż wolnego chłopi)/, jakąś osobę, zajmującą poważniejsze stanowisko w hierarchii społecznej. Wskazuje na. to wyraźnie rozwój znaczenia wyrazu kmieć w innych językach słowiańskich²⁷, ale z największą, pomocą przychodzi nam polska średniowieczna ładna. Występuje w niej zapożyczony niewątpliwie z języka polskiego wyraz kmeto. Najczęściej oznacza on chłopa (już od XIII w.), ale spotykamy się również z użyciem jego w innym znaczeniu:

1281, Codex dipl. Maioris Poloniae I, nr 539: „honorabilis kmetho noster et miles, strenuus comes Berwoldus, vena.tor Calisiensis et pincerna .Lomlensis”.

1295, Kodeks dypl. Mazow., nr 41: „intuentes grata et fidelia sewitia cmetonis nostri, comitis Laurencii, heredis de Popyen, castellani nos tri de Hala”.

1313, Kodeks dypl. Mazow., nr 50: „considerantes fidelia servifcia emnitin Cristini nostri fidelis kmethonis palatini Czirnensis”.

1336, Codex d ipl. Minoris Poloniae I, nr 205: ,,fideli nostro kmetojii durni im Gzedche, heredi de Gzedcycz, subagazoni Craeoyiensi, ius theutonicum su jut herediiates ipsius”.

1345, Kodeks dypl. Mazow., ni’ 67: „presentibus hiis nostris cmetonibus yidelicet.(następuje wykaz 10 dostojników, głównie kasztelanów).

Autorka artykułu, z którego zaczerpnęliśmy te cytaty²⁸, uważa je za. przykłady „alternatywnego niekiedy używania określeń comes i kmeto {cmelho)". Nie jest to zupełnie ścisłe. Kmeto w tych cytatach nie tyle równa się eoni-cs, ile jest użyty j-ako dodatkowe określenie komesa, przy czym warto zaznaczyć, że stałe towarzyszy mu przydawka noster— ‘nasz’, czyli stosownie do wystawcy 'książęcy⁵ lub 'królewski⁵. Chyba najsłuszniej będzie tłumaczyć we wszystkich cytowanych dokumentach kmeto noster przez nasz wasal. To samo znaczenie miał w średniowieczu wyraz hmet w Chorwacji (vassus, vassalus, baro) i w Czechach, skąd można przytoczyć doskonałe instruktywny urywek protokołu sądowego z 1399 r., który dotyczy już jednak nie wielmoży, lecz drobnego szlachcica:

„Ibi Petrus citatus locutus est contra eitationem, dieens, quod est kmet et quod non est debite citatus, prout kmet deberot ćitari. Ex adverso Otta, acfcor, dixit, quod citatus non ossot kmet nec unquam in k.metstvo iuravit”²⁹.

Z dotychczasowych rozważań i z tego, że boży kmieć Adam siedzi „u Boga w wiecu”, wynika, że autor tej zwrotki Bogurodzicy wyszedł nie od znaczenia

J. Birkenraajer, „Kmieć" i „starosta", „Język Polski” 21 : 1035, a. 174— 176.

⁷⁷ Cr, Bar tula, PoZ. „kmieć" — zagadnienie puohodzeuia i znaczenia pierwotnego, tamże, s. 686— 688.

^S6 A. Rntkowska-Płaolioi.ńska, „Comes" w źródłach polskich wcześniejszego średniowiecza i niektórych innych slou-iańskich, „Sprawozdania z czynności i posiedzeń Polskiej Akadomii Umiejętności”, t. 61 : 1050 nr 10, s. 680-686.

** Rutkowska., op.cit., u. 681.

Bogurodzica. — 6 41