wstęp bogurodzica4

BOG-UBODZtCA

łaskę zyskujesz u Chrysta” (B XIX 64), ,, By eh my mogli zyskać królestwa niebieskiego” (Sałve Beg 14), „Błogosławieństwo sobie zyskują” (MW 81). Świadczą one o stabilizacji wyrazu w zakresie pozaprawniezym w znaczeniu 'uzyskać, zjednać³ już przed XV wiekiem. Posługiwać się trzeba takim względnym określeniem, bo wyraz nie występuje ani w Kazaniach świętokrzyskich, ani w Kazaniach gnieźnieńskich, a w Psałterzu floriańskim miejsce jest tylko dla zyskować w znaczeniu 'szukać’. Szkopuł jest inny. Me ma przykładów na użycie tego czasownika z dopełnieniem osoby. W związku z tym znaczenie 'pozyskać kogoś’ uważa Łoś¹⁷ za obce językowi XV w. i powołuje się równocześnie na fakt, jakoby w staropolszczyźnie używało się w tym znaczeniu czasownika zjednać. Z tych przyczyn na podstawie zastosowań w rodzaju: „zyskujcie, robotujcie, negotiamini”, Łoś próbuje „zyszczy nam” tłumaczyć jako 'pracuj’, 'staraj się dla nas’, co jest niesłuszne i zbyteczne. Trudno bowiem podzielać stanowisko Łosia, jakoby w staropolszczyźnie używano wyłącznie czasownika zjednać w znaczeniu 'pozyskać kogoś’. Mo potwierdzają takiego sądu ani dane ze słownika Lindego, ani — co najważniejsze — zbiory Słownika staropolskiego. Z zabytków średniowiecznych można co prawda przytoczyć dwa przykłady podobnego użycia dla czasownika jednać: „To błogosławieństwo jedna człowieka, ku Bogu”, poł. XV W. (B XXII242); „Onać sie w pośrodek kładzie modlitwami swymi, ut peccatorem Christo roconciliet, jedna”, poł. XV w. (SKJ V 272), ale — zjednać w tymże znaczeniu z dopełnieniem osoby nie jest zaświadczono, notujemy tylko: „ Chrystus ... ludziom ... radość zjednał” (B XIX 1)2), „Bacz nam ... mir i pokoj zjednać” (B XXV 226), „Żywot zjednał umarłym” (PamLit XXVIII308); są to zastosowania podobne do tych, jakie spotykamy w zabytkach dla zyskać (łaskę itp., por. wyżej). A że również Linde ma zaledwie po jednym przykładzie z biernikiem osoby dla zjednać i pozyskać w obchodzącym tu znaczeniu¹⁸, oczywiste staje się jedno: były to zastosowania rzadkie. Wobec takiego stanu brak w tekstach średniowiecznych przykładów dla „zyskać kogoś” wolno uznać za przypadkowy. Samo natomiast istnienie w polszczyźnie średniowiecznej znaczenia zyskać ‘zjednać’ nie podlega wątpliwości. Dzisiejsza synonimiczność czasowników pozyskać i zjednać ma wystarczające oparcie o stosunki w polszezyźnie XV-- wiecznej; wskazuje na to następujący zapis: „Jednać albo uzy(s)kować sobie niebieski} oj przobyt”, poł. XV w. (JA XII144).

:1,3: „spuści nam” — próbowano rozmaicie objaśnić. ‘Widziano w tym zwrocie znaczenie 'odpuść’, co jest zupełnie nie do przyjęcia, bo niczego podobnego, nie ma w staropolszczyźnie. Próby lekcji, wprowadzającej spust winom za spuści nam, trzeba także stanowczo odrzucić, raz dlatego, że taki zapis występuje dopiero w stosunkowo późnym przekazie Be (w diuku z 1.548 r.) i zależnych od niego przekazach Be, Bo, Bp, Ce — Cli, Dc, Df i Dm, przede wszystkim

¹⁷ i>A, op. cii., s. 376.

** Oyluje: „Abraham... Mesyassa w dom swój sobie zjednaZ” ze Skargi Żywotów i „Dla chwały liogu abyiiiiy bliliiiclt j>anu Bogu pozyskowali” z Zygrowiue/.a.

zaś z uwagi na to, że rzeczownik spust nie ma w polszczyźnie zastosowania w zakresie umysłowym. (Używało się go i używa jako konkretnego „spustu”.) Na ogół jednak rozumiało się spuści jako synonimiezne do 'ześlij’¹⁹. Słusznie jednak zauważa Łoś²⁰, że o tym spuszczeniu Jezusa na ziemię pisano bez dostatecznego uzasadnienia, nigdzie bowiem nie spotyka się podobnie pojętej prośby. Co by też to miało znaczyć? Szukając trafnego odpowiednika trzeba wyjść z założenia, że nie będzie nim realistycznie pojęte spuścić. Za sugestią pierwszego rozkaźnika, który rozwiązujemy jako „zjednaj nam”, przychodzi na myśl, czy w spuści nie tkwi odcień znaczeniowy trochę bliski tak pojmowanemu zyszczy. Mogłoby tu w grę wchodzić coś w rodzaju „uczyń przychylnym dla nas”. Takie przypuszczenie można poprzeć użyciem czasownika spuścić w psałmio .140, w. 4, Psałterza floriańskiego. Miejsce to brzmi: „Nie spuszczaj sierca mego we słowa lichoty”. Mało to zrozumiale mimo wsparcia o tekst Wulgaty: „Non declines cor meum in verba malitiae”. Należycie oświetlają to zastosowanie dopiero XVI-wieezne przekłady. Czytamy tu: „nie skłaniaj serca mego na słowa złości” (Psałterz lerakowski), „nie racz nakłaniać serca ku słowom złościwym” (Żoltarz Wróbla), „nie nakłaniaj serca mego do słów złości” (Biblia Leopolity), „nic przychylaj serca ... h złej rzeczy” (Biblia brzeska), „nie nachylaj serca mego hu słowom złości wym” (Biblia Wujka).

Takie znaczenie rozkaźnika spuści nam 'nachyl ku nam’, 'przychyl ku nam’ czy 'obróć ku nam’, 'skłoń ku nam’ w sensie „uczyń przychylnym” było w XV w. na pewno już archaiczne. Wprawdzie trafia się w najmłodszej, piętnastaw i ocznej części Psałterza floriańskiego i jest wyrazem występującym także w Psałterzu puławskim z końca XV w„ przytoczone jednak cytaty tegoż miejsca z psałterzy szesnasto wiecznych unaoczniają w sposób oczywisty, że żaden z tłumaczy nie wrócił do spuścić. To wyraźna wskazówka, że użycie było przestarzałe i nawet w tekście psałterzowym nie dawało się poza XV wiekiem dłużej tolerować. Zmienił spuszczaj na skłaniaj już pierwszy poprąwiacz średniowiecznego tekstu, pisarz krakowski, usuwający przede wszystkim co głębsze archaizmy.

/ Co zaś do braku biernika, choć oba znaczenia 'zjednaj nam’, 'przychyl (ku) nam’mogą wymagać w dalszym ciągu biernikowego dopełnienia/sprawę stawiać trzeba w ten sposób: przy obu zastosowaniach cały nacisk położony jest na „nam”, wobec czego, jakkolwiek idzie o zjednanie Chrystusa i uczynienie go przychylnym, przy nacisku na celownikowa „nam” dopełnienie w bierniku może być składnikiem niekoniecznym, a wówczas może nawet zbędnym. Wystarczał kontekst. Powołać by się też można na konstrukcje składniowe z pominięciom uściślającego czasownik dopełnienia, jakie nierzadko spotyka się w Wulgacie i jej przekładach najstarszych, np.: „Przecz jest rozgniewał grzeszny Boga? Rzekł wiem jest na sierca swojem, nie będzie zyskówać (non reąuiret)”

** Tak riaiweziiśiiicj już u Lindogu, klóry ]»o chlacie '/, Tłagurodsicy dodaje: „gcselosz naw.”. ^H Łoś, cy. cii., »• 3tU.