Magazyn6
6001

652

CHINY

Guo-mir. da lg (narodową), siłą rozwiązał świeżo zwołany parlament i rozpoczął rządy dyktatorskie. Dr. Sun i wybitniejsi działacze rewolucyjni zostali zmuszeni do opuszczenia Chin, a prezydent, uważając swoją pozycję za dostatecznie utrwaloną, ogłosił się w roku 1916 cesarzem, nadając erze swojego panowania nazwę Hung-'>ien. Posunięcie to było bardzo niefortunne. Ustrój republikański w tym przyzwyczajonym do odwiecznej monarchji kraju był zarówno przez b. dygnitarzy cesarskich, jak i przez osoby, wyniesione na wyższe stanowiska przez rewolucję, uważany przede-wszystkiem za sposobność dla każdego do osiągnięcia władzy najwyższej. W każdej z 22 chińskich prowincyj rządził gubernator, zarazem naczelny dowódca miejscowych sił zbrojnych, korzystający z całkowitej auto-nomji wewnętrznej i uważający się za „prezydenta in spe“. Poza tern ludność Ch. Południowych była już mocno zrewolucjonizowana przez partję dr. Suną. Restytucja więc monarchji nie uśmiechała się nikomu i opór był tak powszechny, że Juan Szikaj po upływie trzech miesięcy przywrócił republikę i wkrótce potem zmarł w okolicznościach, dotąd niezupełnie wyjaśnionych. Pierwsze lata republiki chińskiej upłynęły w okresie sprzyjającej politycznej konjunk-tury, której jednak Juan Szi-kai nie potrafił należycie wykorzystać. Państwa zachodnie naogół przechylnie ustosunkowały się do młodej republiki i gotowe były do okazania jej pomocy. Kiedy zaś w 1914 roku rozpoczęła się Wielka Wojna, trafne wyczucie sytuacji mogło przynieść Chinom znaczne korzyści. Egoistyczna jednak polityka Juan Szi-kai’a, dążącego do założenia własnej dynastji, jak również rozpowszech niona wśród chińskich czynników urzędowych wiara w zwycięstwo państw centralnych, stanęły na przeszkodzie do wykorzystania nadarzającej się sposobności. W roku 1912 wewnętrzna słabość Chin przyprawia je o stratę północnej Mongolji (1. zw. Zewnętrznej), która pod faktycznym protektoratem Rosji staje się teokratyczną monar-chją pod berłem wcieleńca Buddy-Dżeb-dzundamby-Hutuchty, drugiej po Dalaj-Lamie osoby w hierarchji lamaizmu. W roku zaś 1915, Japonja korzystając z niezdecydowanego stanowiska Chin wobec Wielkiej Wojny, zgłasza swoje osławione 21 żądań, mających na celu całkowite podporządkowani*: Chin swoim gospodarczym i politycznym wpływom. Interwencja aljantów zmusza ją do zredukowania tych żądań, część ich jednak, dotycząca Mandżurji, zostaje przez Juan Szi-kai’a przyjęta i staje się powodem do ostrych tarć w przyszłości. Chiny przystępują do wojny po stronie Ententy dopiero w roku 1917, czyli już po śmierci Juan Szi-kai’a i udział ich w niej ogranicza się do zajęcia niemiecko-austrjackich koncesyj w Tien-tsinie i pozbawienia praw eksterytorjalnych obywateli państw centralnych. Nie przeszkodziło to zresztą delegatom chińskim na Konferencji Wersalskiej do wysunięcia szeregu daleko posuniętych żądań emancypacyjnych, których odrzucenie spowodowało odmowę Chin podpisania Wersalskiego Traktatu. Po śmierci Juan Szi-kai’a rozpoczął się w Chinach okres wojny domowej, który trwał do r. 1928. W kraju zaczęły organizować się potężne związki wojenne poszczególnych prowincyj, coraz bardziej krępujące władzę prezydenta i rządu centralnego. W roku 1918 największe wpływy w Ch. Północnych posiadał japo-nofilski wojenny klub An-fu, a w loku 1920 zastąpiła go partja t. zw. militarystów Dżi-li (nazwa pekińskiej prowincji), kierowana przez generałów Cao-Kuna i Wu Pei-fu. Wzrost tych wpływów doprowadził do ostrej scysji z Południem, które ponownie ogłosiło niepodległość, z prezydentem dr. Sunem na czele. Od tego czasu histo-rja tych dwóch części Ch., aż do 1928 roku, rozwija się w dwóch różnych kierunkach. W Ch. Północnych następuje stopniowy zanik władzy centralnej, teroryzowanej przez partję Dżi-li, która na tern tle weszła w ostry zatarg z wielkorządcą Mandżur ji, popieranym przez Japończyków, generałem Dżang Dzo-linem. Lata 1922—1927 upłynęły w wojnach domowych, które zrazu dały przewagę partji Dżi-li, wynosząc na stanowisko prezydenta-generała Cao-Kuna, a następnie przyni osły zwycięstwo Dżang Dzo-linowi, który w 1927 r. stał się prowizorycznym naczelnikiem państwa. W Ch. Południowych, po kilkoletnich zamieszkach, utrwaliła się władza dr. Suną i partji Guo-min-dang i stamtąd w roku 1926 rozpoczął się ruch na rzecz ponownego zjednoczenia Ch. W poszukiwaniu odpowiedniego dla Ch. systemu rządów dr. Sun w 1922 r. zaprosił do Kantonu sowieckich instruktoiów i chociaż w opracowanem przez siebie pro-gramowem dziele (trzy zasady narodowe) uwzględnił tylko niektóre zewnętrzne szcze-