page0082

78

Gołuchowski *), oraz Cieszkowski²). Ten panteizm obiera za punkt wyjścia jakąś jedność uhypostazowaną; dla Hegla jest nią Idea bezwzględna, dla Fichtego Jaźń bezwzględna, dla Ro-sminiego i wielu Szkotystów wieków średnich Byt najogólniej pojęty; ta Jedność odkrywa w sobie pod wpływem myślenia przedmiot swego myślenia i poznawania; ów przedmiot, nie odrywając się od Jedności zasadniczej, podlega rożnym sta-dyom rozwoju dyalektycznego, zawsze jednak pod skrzydłami Jedności, wskutek czego jest on etapem tylko, umożliwiającym powrót Jedności w siebie samą ³).

Ponieważ byłoby to wielką stratą czasu, gdyby się chciało krok za krokiem wykazywać illogizmy elukubracyi panteisty-cznych, poprzestaniemy na kilku uwagach ogólnych. Przede-wszystkiem wszyscy panteiści popełniają błąd getajiaaewę się

yevoę; ulegają oni mianowicie złudzeniu, iż wystarczy pomyśleć sobie jakąś ideę jako przedmiotowo daną, i tej idei każe się rozwijać w całokształt zjawńsk, a wówczas i treść owej idei i jej rozwój rzekomy staną się bytami fizycznymi, a nie przez panteistę tylko pomyślanymi. Tymczasem czy ktoś ową ideę nazwie Bogiem, czy absolutem, duszą świata (Weltseele Schel-linga), we wszystkich tych razach mamy w gruncie rzeczy tylko pojęcie ogólne, które panteista substancyalizuje, hyposta-zuje. Nie potrzeba zaś długo dowodzić, że pojęcie ogólne nie jest rzeczywistością zmysłami uchwytną, tylko produktem myślenia; zatem z takiego źródła nie może się wyłonić żaden byt konkretny.

Powtóre każdy panteizm musi pozostawać w niezgodzie ze zasadą sprzeczności, która przecież jest normą kardynalną nie tylko myślenia, ale i wszelkiego stawania się. Owa bowiem jedność, przez panteistę wymarzona, ma być jednością, a jednak dzieli się na gatunki i rodzaje; tymczasem gatunki nie są tyłka czemś różnem między sobą, ale wzajemnie się wykluczają;

*) Por. Józef Gołuchowski: Dumania nad najwjższerni zagadnieniami człowieka. Wilno 1861, str. 3.

²) August Cieszkowski: Gott und Palingenese. Berlin 1841. ^s) Por. Ks. Dr Franciszek Gabryl: Metafizyka ogólna. Kraków 1903, str. 226—247.

⁴) Obszerną ocenę panteizmu podaje Til. Pesch.: dz. w. prz., str^ 35-47, 49-70, 71-90, 98 nastp.

http://rcin.org.pl