scandjvutmp7101

106

mysłu, nad rozwijanie genijuszu w naukach, sztukach i handlu, które przeciwnie więcćj mają szacunku u narodó w ucywilizowanych. Na tćj to drodze postępują Europejczycy przeszło od trzech wieków, i na nićj wyprzedzili resztę teraźniejszego rodu ludzkiego na całćj kuli ziemskiej.

Wiele przyczyniło się do tego wypadków i nie przestawająpodsy-cać pierwszego popędu: najprzód odrodzenie nauk i wynalazek druku, które rozprzestrzeniają działania ludzkie, które odsłaniają wielkie niwy dla jego ambicyi we wszelkich rodzajach, oświecając go w każdym względzie.

Drugim bodźcem dla cywilizacyi było odkrycie Ameryki i dro • gi około Przylądka Dobrej Nadziei do Indyj wschodnich. Zbo-gacona łupami tylu krajów, oświecona wiadomościami z uauk przyrodzonych, Europa znalazła w nadzwyczajnym rozszerzeniu swego morskiego i kolonijalnego handlu dźwignią majątku nawet dla najniższych klas swego społeczeństwa: nie jeden prywatny człowiek bogaty żyje okazalej i w większych opływa dostatkach, niż Chileryk i Dagobert, którzy niegdyś panowali nad Francyją; rozkazuje on swem złotem, a sto jego okrętów płynie do Chin, dla sprowadzenia stamtąd ambry lub herbaty, albo na jego usługi przebiegają amerykańskie i indyjskie morza.

Inne jeszcze nlemnlój potężne przyczyny wpływają na utrzymanie tćj wysokiej towarzyskości w Europie i jćj kolonijach. Od czasów religijnej reformacyi, wolność sumienia czyli religijna toleran-cyja nieznacznie ugruntowała się. Pomimo ponawiające się częstokroć zapędy ambicyi i krwawe jćj spory, Europa utrzymuje się dziś w pewnym stanie równowagi państw składających niejako wielką sprzymierzoną rzeczpospolitą, w którćj słabsi łączą się dla oparcia napadom ze strony potężniejszych. W tej tajemnćj, nieustaunćj emulacyi, kto zdoła najwięcej nadać rozciągłości swemu przemysłowi, swym sztukom i handlowi, ten osiągnie stosunkowo największą przewagę. Każdy rząd umiejący dobrze uprawiać i zachęcać talen-ta swych obywateli, umiejący używać ich zdolności, nadaje im indywidualny popęd, rozprzestrzeniając wolny zawód ich życiu. Dla tego to najmniejsze księstwo w Niemczech, ma dziś naprzykład większą wewnętrzną potęgę i wartość niż obszerne państwo w Azyi,