Image (110)

120

LEN SCOTT

W gruncie rzeczy jednak administracja Reagana nie była zbyt skora do stosowania siły militarnej, a jej płomienna retoryka i kreowany obraz sytuacji odbiegały od rzeczywistych intencji. Niektóre z amerykańskich inicjatyw kończyły się upokarzającą klęską, jak w wypadku wycofania wojsk z Libanu w 1983 roku. Istnieją jednak dowody, że przywództwo radzieckie brało bardzo poważnie słowa i posunięcia administracji Reagana, przypisując Amerykanom plany dokonania pierwszego uderzenia nuklearnego. W 1983 roku obrona powietrzna ZSRR zestrzeliła nad terytorium radzieckim samolot pasażerski linii południowokoreańskich, a reakcja USA na to wydarzenie i zapowiedź rozmieszczenia w Europie amerykańskich pocisków nuklearnych wywołały wielkie napięcie w stosunkach Wschód-Zachód i wokół nich. Z kolei w listopadzie 1983 roku wywiad radziecki wziął prowadzone przez NATO manewry pod kryptonimem „Able Archer” za przygotowania do rzeczywistego ataku na ZSRR i zaalarmował o nich kie-rownielwo na Kremlu - trudno jednak dziś ocenić, w jakim stopniu groziło to poważną konfrontncjfi nuklearną.

W pierwszej połowie lat 80. Związek Radziecki osłabiała osobista niedołężność kolejnych przywódców późnego Breżniewa, Andropowa i Czemienki - ograniczająca swobodę reakcji na zagrożenia stwarzane przez Stany Zjednoczone. Całkowitą zmianę przyniósł w 1985 roku wybór na sekretarza generalnego KPZR Michaiła Gorbaczowa, lego „nowe myślenie" w polityce zagranicznej i plan reform w kraju zrywały z całą tradycją rządów komunistycznego Kremla - można je więc określić mianem rewolucji. Wewnętrzna polityka głasnosti (jawności) i pieriestrojki (przebudowy państwa) rozbudziła przy tym siły - nacjonalistyczne i nie tylko - które, ku przerażeniu Gorbaczowa, rozsadziły w końcu Związek Radziecki od środka.

Celem polityki zagranicznej Gorbaczowa była przebudowa stosunków ze Stanami Zjednoczonymi i Europą Zachodnią (w drugiej z tych kwestii zob. ramka 4.3). Reformy wewnętrzne w ZSRR przyśpieszyły także zmiany w Europie Środkowo-Wschodniej, choć Gorbaczow, w odróżnieniu od Chruszczowa, nie miał zamiaru odwoływać się do użycia siły lub przymusu. W obliczu przewrotu w krajach Europy Środkowo-Wschodniej rzecznik radzieckiego MSZ zacytował piosenkę Franka Sinatry ldid it my way, przekreślając doktrynę Breżniewa, która ograniczała suwerenność państw Europy Środkowo-Wschodniej i ich swobodę politycznego działania. Słowa ,gnamy teraz doktrynę Sinatry” znaczyły, że ZSRR nie będzie przeszkadzał tym krajom „postępować po swojemu” {do it their way). Reżimy prom oski ewskie w całej Europie Środkowo--Wschodniej ustąpiły miejsca demokracjom przeważnie na drodze pokojowej i błyskawicznej zmiany (zob. rozdz. 5). Najdonioślejszym z tych wydarzeń było zjednoczenie Niemiec, po którym państwo wschodnioniemieckie (Niemiecka Republika Demokratyczna) przestało istnieć.

Polityka zachodnia Gorbaczowa oparła budowę środków wzajemnego zaufania na nowych porozumieniach w kwestii broni jądrowej, które ukazywały szczerość i radykalny charakter proponowanego przez Moskwę przełomu. Chociaż w dziedzinie broni konwencjonalnych w Europie zdecydowano się na podobnie radykalne porozumienia (zwieńczone porozumieniem paryskim z 1990 roku), to w sferze nuklearnej koniec zimnej wojny przyniósł jedynie sukces kontroli zbrojeń, ale nie zapoczątkował procesu rozbrojenia. Dzieje zimnej wojny i bomby atomowej blisko się ze sobą splatają, jednak współcześnie, gdy zimna wojna należy już do przeszłości, broń jądrowa nadal istnieje jako poważny problem stosunków międzynarodowych,

Historia stosunków międzynarodowych w latach 1945-1990

121

Ramka 4.3 Michaił Gorbaczow o bezpieczeństwie europejskim (1987)

„Stanowczo sprzeciwiamy się podziałowi kontynentu na wrogie bioki wojskowe, rozwojowi arsenałów wojskowych w Europie, a także wszystkiemu, co niesie ze sobą zagrożenie wojną. W duchu nowego myślenia popieramy ideę «wspolnego europejskiego domu», dostrzegając, że państwa należące do różnych systemów społecznych i przeciwnych bloków polityczno-wojskowych tworzą jednak pewną integralną całość".

(Sakwa 1998, s. 337-338)

Kluczowe tezy

•    Dyskusyjne pozostają kwestie, kiedy rozpoczęła się zimna wojna, jakie były jej przyczyny oraz kto jest za jej początek odpowiedzialny.

•    Zimna wojna w Europie rozpoczęła się (lub przynajmniej nabrała tempa) wraz z załamaniem się realizacji zasad przyjętych w Jałcie i Poczdamie.

•    W stosunkach Wschód-Zachód można wyróżnić kolejne fazy, w których napięcie ł ryzyko bezpośredniej konfrontacji raz rosło, a innym razem malało.

•    Zaangażowanie supermocarstw przyczyniło się do nasilenia i przedłużenia niektórych wojen domowych i regionalnych; jednak, być może, równocześnie zapobiegło Innym takim konfliktom lub je zredukowało.

•    Koniec zimnej wojny nie przyniósł eliminacji broni jądrowej.

Bomba

Zrzucenie bomby atomowej w 1945 roku

Broń jądrowa powstała przed rozpoczęciem zimnej wojny i przetrwała jej koniec. Zachodni alianci pracowali nad bombą atomową w związku z wojną przeciwko nazistowskim Niemcom i imperialnej Japonii, zamierzając użyć jej w sposób zbliżony do przeprowadzonych przez nich wcześniej strategicznych bombardowań miast niemieckich i japońskich. Atomowa zagłada Hiroszimy i Nagasaki miała doniosłe znaczenie dla powojennej sytuacji na świecie, lecz, jak wynika z tabeli 4.4, liczba ofiar i skala zniszczeń materialnych nie była w jej wypadku wyjątkowa. Do dziś sprawą sporną pozostaje, w jakim stopniu zrzucenie bomb na japońskie miasta zaważyło na powojennej historii. Pomijając aspekt moralny związany z atakiem na ludność cywilną, historyków - szczególnie amerykańskich nurtuje i angażuje w gwałtowne spory problem przyczyn użycia takiej broni. Gar Alperovitz w swej słynnej książce Atomie Diplomacy, wydanej po raz pierwszy w roku 1965, zwraca uwagę, że prezydent Truman zdawał sobie sprawę z tego, iż Japonia znajdowała się już wówczas na straconej pozycji, a zatem - jak twierdzi - właściwym motywem użycia bomby mogło być raczej zastraszenie Związku Radzieckiego, tak by dostosował się do powojennych interesów amerykańskich w Europie i Azji. Wielu innych badaczy gwałtownie i z oburzeniem zaprzeczyło tej tezie. Nowe