Image (112)

116

LEN SCOTT

Zimna wojna zrodziła się wprawdzie w Europie, lecz wydarzenia i konflikty rozgrywające się w Azji także miały tu ogromne znaczenie. W 1949 roku zwycięstwo komunistów Mao Zedonga zakończyło trzydziestoletnią wojnę domową w Chinach, co wywarło znaczący wpływ na bieg wypadków w Azji, a także na koncepcje polityczne Moskwy i Waszyngtonu. Atak wojsk północnokoreańskich na Koreę Południową w 1950 roku odczytano jako element rozległej ofensywy komunistycznej, a także test determinacji Amerykanów i gotowości ONZ do przeciwstawienia się tego rodzaju agresji. W konflikt włączyły się czynnie zarówno USA oraz ONZ, jak i Chiny, co doprowadziło do trzyletniej wojny i śmierci ponad 3 min ludzi, a ostatecznie do przywrócenia granic sprzed wybuchu konfliktu. Obie Koree zapętliły się we wzajemnej, beznadziejnej wrogości, która miała przetrwać nawet koniec zimnej wojny.

1953-1969: konflikt, konfrontacja i kompromis

Znaczącym skutkiem wojny koreańskiej była rozbudowa amerykańskich sił konwencjonalnych w Europie Zachodniej - na wypadek, gdyby agresywne poczynania komunistów w Azji miały się okazać zasłoną odwracającą uwagę od wrogich planów wobec Europy. Amerykanie przywiązali się na dobre do wyobrażenia komunizmu jako monolitycznego, kontrolowanego przez Moskwę tworu. Londyn i inne ośrodki zachodnioeuropejskie nie podzielały tej wizji, były jednak - i to w miarę umacniania się logiki zimnowojen-nej knnfronliicji coraz bardziej - uzależnione w kwestii bezpieczeństwa wojskowego ml Stanów Zjednoczonych. Remilitaryzacja Niemieckiej Republiki Federalnej w 1954 roku pociągnęła za sobą utworzenie w 1955 roku Układu Warszawskiego. Spirala zbrojeń rozkręcała się nieprzerwanie, doprowadzając do bezprecedensowej koncentracji sił konwencjonalnych, a także nuklearnych. W latach 60. w samej Europie Zachodniej było już rozlokowanych około 7 tys. ładunków nuklearnych, W strategii NATO arsenał ten miał równoważyć radziecką przewagę w siłach konwencjonalnych, gdy z kolei radzie-ck ie taktyczne siły nuklearne w Europie kompensowały ogólną przewagę nuklearną Stanów Zjednoczonych. Do końca lat 50. Amerykanie rozmieścili w Europie także rakiety z głowicami jądrowymi.

Śmierć Stalina w 1953 roku była wydarzeniem o doniosłych konsekwencjach dla polityki ZSRR, zarówno wewnętrznej, jak i zagranicznej. Następca Stalina, Nikita Chruszczów, starał się przeprowadzić pewną modernizację życia społecznego w Związku Radzieckim, ale przy okazji wyzwolił tendencje reformistyczne w Europie Środkowo-Wschodniej. Chociaż w Polsce tendencje takie pozostały pod kontrolą, to rozwój sytuacji na Węgrzech zagrażał hegemonii radzieckiej, co w 1956 roku doprowadziło do interwencji zbrojnej ZSRR, która przyniosła krwawą masakrę budapeszteńskim powstańcom, Moskwie zaś międzynarodowe potępienie. Pacyfikacja Węgier zbiegła się w czasie z atakiem Wielkiej Brytanii, Francji i Izraela na Egipt, sprowokowanym nacjonalizacją Kanału Sueskiego przez pułkownika Nasera. Rola rządu brytyjskiego w kryzysie sueskim spotkała się z gwałtowną krytyką w kraju i za granicą, -wywołała też niezwykle poważny zgrzyt w specjalnych stosunkach" (.special reiationship) łączących Wielką Brytanię z USA. Administracja prezydenta Eisenhowera stanowczo sprzeciwiła się sojuszniczemu przedsięwzięciu, posuwając się de facto do sankcji ekonomicznych wobec Londynu, które zmusiły Wielką Brytanię do wycofania się z udziału we fran-cusko-izraelskiej operacji. Te - jak to czasem ujmowano - przedśmiertne paroksyzmy

Historia stosunków międzynarodowych w iatach 1945-1990

117

europejskiego imperializmu odwróciły uwagę od radzieckiej interwencji w Budapeszcie i osłabiły międzynarodową reakcję na nią.

W polityce Chruszczowa wobec Zachodu troska o współistnienie mieszała się z dążeniem do konfrontacji. Radzieckie poparcie dla ruchów narodowowyzwoleńczych budziło na Zachodzie obawy przed globalnym naporem komunizmu i wzmacniało dodatkowo determinację Amerykanów, by bronić przyjaciół i zwalczać wrogów w Trzecim Swiecie. Przywiązanie Ameryki do demokracji liberalnej i zasady samostanowienia narodów korygowały przy tym praktyczne aspekty zimnej wojny, a także wzgląd na interes gospodarczy i polityczny USA. Zimna wojna pociągnęła za sobą rozwój wielkich, stałych struktur wywiadowczych o wielorakich zadaniach - od badania zamiarów i możliwości przeciwnika po tajne ingerencje w sprawy państw trzecich. Dwa kryzysy: berliński w 1961 roku i kubański w 1962 roku (zob. ramka 4.2), stanowiły najbardziej niebezpieczne epizody zimnej wojny, obarczone w obu wypadkach ryzykiem bezpośredniej konfrontacji militarnej, a w drugim, w październiku 1962 roku, z pewnością także niebezpieczeństwem wybuchu wojny nuklearnej. Do dziś nie milkną dyskusje historyków, a także uczestników ówczesnych wydarzeń, wokół tego, jak blisko świat otarł się o katastrofę podczas kubańskiego kryzysu rakietowego i co właściwie uratowało wtedy pokój.

Po dramatycznych wydarzeniach roku 1962 nastąpił spokojniejszy okres współistnienia i pokojowej rywalizacji, mimo że arsenały nuklearne nadal się powiększały, a oba supermocarstwa po staremu broniły swych sojuszników, zwalczając wrogów. W okresie, gdy USA zwiększały swoje zaangażowanie w Wietnamie, pogorszyły się stosunki radziecko--chińskie, a w 1969 roku spór terytorialny między dwoma komunistycznymi mociu slwnmi przerodził się nawet w niewielką wojnę graniczną. Napięcia tc nie przeszkodziły a może właśnie pomogły-w stworzeniu podstaw tzw. odprężeniu (dtUentf) w slosuiikncli między ZSRR i USA, a także zbliżenia (rapproehement) Chin i Stanów /jednoczonych, Począł kiem odprężenia w Europie była nowa „polityka wschodnia" (Osłpoliiik) NocjidlNtycz nego kanclerza Niemiec, Willy’ego Brandta, która przyniosła porozumienie WNpmwie szczególnego statusu Berlina oraz suwerenności Niemiec Wschodnich, U źródeł w stosunkach radziecko-amerykańskich leżała świadomość obu stron, że należy unikać kryzysów nuklearnych, a także argumenty ekonomiczne i wojskowe przeciwko niczym nieograniczanemu wyścigowi zbrojeń. W „dwustronnych" kalkulacjach Waszyngtonu i Moskwy nie brakowało też miejsca na ocenę pozycji i roli Pekinu.

Ramka 4.2 Kryzys kubański

W październiku 1962 roku Amerykanie odkryli, że wbrew składanym publicznie i prywatnie zapewnieniom Kremla Związek Radziecki potajemnie rozmieści! na Kubie rakiety z głowicami jądrowymi. W odpowiedzi prezydent Kennedy zarządził częściową blokadę („kwarantannę") wyspy, a siły nuklearne USA zostały postawione w stan bezprecedensowej gotowości bojowej. W ten sposób oba supermocarstwa stanęły oko w oko - zdaniem większości badaczy było to największe zagrożenie wybuchem wojny nuklearnej w catej historii zimnej wojny. Z najnowszych badań wynika, że ryzyko rozpętania takiego konfliktu wskutek spiętrzenia błędnych ocen, niesubordynowanych działań lub niedociągnięć organizacyjnych mogło być nawet wyższe, niż powszechnie sądzono. Impas dyplomatyczny został przełamany w sześć dni po ogłoszeniu przez Kennedy'ego „kwarantanny" Kuby, kiedy Nikita Chruszczów zdecydował się wycofać rakiety w zamian za amerykańskie gwarancje niepodejmowania inwazji na Kubę. Obecnie wiadomo także, że prezydent Kennedy podjął wówczas tajną decyzję o proporcjonalnym usunięciu pocisków nuklearnych NATO, rozmieszczonych w Europie.