Image (7)

58

CHRIS BROWN

Ramka 31,3 Kluczowe koncepcje: rodzaje praw

Najczęściej stosowana kategoryzacja, czerpiąca obszernie z poglądów amerykańskiego prawnika Wesleya Hofelda (współczesne omówienie Jones 1994), wyróżnia cztery kategorie praw. Roszczenia (claim-rights) są ich najbardziej podstawową formą, a zatem klasycznym przykładem prawa jest roszczenie wynikające z umowy i wiążące się z nim obowiązki. Hofeid był przekonany, że jedynie roszczenia stanowią „prawa" sensu stricto. O wolności (liberty-rights) można mówić w sytuacji, gdy prawu do zachowania się w określony sposób towarzyszy brak obowiązku takiego zachowania. Przykładem tego rodzaju wolności jest wolność do ubierania się zgodnie z upodobaniami. Nie ma w tym wypadku mowy o powiązanym z prawem obowiązku, chyba że jako taki traktować będziemy obowiązek innych do respektowania tej wolności. Czasami realizacja praw wiąże się ze sprawowaniem władzy. Na przykład prawo udziału w głosowaniu zakłada udzielenie prawa głosu, a więc przyznanie określonego upoważnienia. W końcu, prawo oznacza czasem immunitet, którego istotą jest uwarunkowane określonymi okolicznościami wykluczenie roszczeń ze strony innych osób. Osoby niepoczytalne oraz nlHelnlr są np, objęte swoistym Immunitetem wyłączającym je z odpowiedzialności karnej.

W ńredmnwieezu Icorclye/ne uzasadnienie posiadania praw opierało się na uznaniu iHtnieuln pinwii mdiindnegn. Teoretycy prawa naturalnego nie zgadzali się w wielu punktach, ale ich ceulralne wspólne założenie pozostaje jasne. Istnieją powszechne standardy moralne, z klórydi wywodzą się prawa przynależne jednostkom. Istnieje również powszechny obowiązek przestrzegania tych praw. Najistotniejszą cechą wyróżniającą koncepcję prawa naturalnego jest to, żc jej stosowanie nie ogranicza się do jednego określonego systemu prawnego, wspólnoty, wyznania, rasy, państwa czy cywilizacji. W przekonaniu tym można się leż dopatrywać głównego źródła retoryki dotyczącej praw człowieka jako praw uniwersalnych.

Prawo naturalne stanowiło podstawę teorii praw w średniowieczu, jednakże w bardziej złożonej rzeczywistości średniowiecznej praktyki politycznej prawa miały raczej inne konotacje. Prawo było koncesją uzyskaną od formalnego zwierzchnika, zazwyczaj w wyniku użycia siły. Wielka Karta Swobód (Magna Carta Libertarum) z roku 1215 jest tego najlepszym przykładem. Angielscy baronowie zobowiązali króla Jana bez Ziemi do wieczystego zagwarantowania im oraz ich spadkobiercom pewnych wolności, które w większości były określone i związane z określonymi roszczeniami. Karta jako całość opierała się na ważnej zasadzie, zgodnie z którą poddani królewscy pozostanąpo-słuszni królowi jedynie, jeśli będzie się on wywiązywał z realizacji ich żądań. Stanowi to oczywisty przykład politycznej transakcji czy też kontraktu.

Prawa, które wynikają z politycznych negocjacji między monarchą a jego poddanymi, oraz te wywodzące się z prawa naturalnego nie muszą być koniecznie sprzeczne. Należy jednakże pamiętać, że tak naprawdę koncepcje teoretyczne stojące za tymi dwoma rodzajami praw opierają się nie tyle na różnych, ile wręcz na przeciwstawnych zasadach. Prawa jednostki oparte na prawie naturalnym wyprowadza się z zasady rozumu oraz rozwoju rodzaju ludzkiego. W myśl tej koncepcji prawa obowiązują powszechnie, niezależnie od czasu i miejsca. Prawa wynikające z dokumentów' prawa pozytywnego (charter rights) opisują po prostu za pomocą terminologii prawniczej wynik negocjacji politycznych czy kontraktu, w związku z czym już z definicji odnoszą się tylko do stron negocjacji, są też ograniczone w czasie i przestrzeni.

Prawa człowieka

859

Ramka 31.4 Kluczowe koncepcje: prawo naturalne

Korzenie koncepcji prawa naturalnego można powiązać z klasyczną myślą grecką i filozofią wczesnochrześcijańską, jednakże jej nowoczesna forma jest w głównej mierze oparta na średniowiecznej teologii katolickiej. Centralną ideą jest założenie, że jednostka ludzka ma wyróżniającą ją naturę, z której wynika nakaz uznawania pewnych rodzajów wartości wiążących się z człowieczeństwem za zawsze i wszędzie pożądane. Istnieją zatem wspólne standardy moralne, które rządzą wszystkimi relacjami między ludźmi. Standardy te mogą zostać określone przez odwołanie do zasad rozumu. Nowoczesną obronę tradycyjnej doktryny katolickiej można znaleźć w: Finnis 1980.

Kluczowe tezy

*    Musimy ustalić status praw - czym są prawa, jakiego rodzaju prawa przysługują ludziom, czy z prawami wiążą się obowiązki, a jeśli tak, to dlaczego.

*    Rozróżnienie między prawem jako roszczeniem, prawem jako wolnością, prawem jako kompetencją i prawem jako immunitetem pomaga wyjaśnić te wątpliwości.

*    Początki rozważań nad prawami jednostki wiążą się z dwoma cechami charakterystycznymi średniowiecznego życia politycznego i intelektualnego, a mianowicie doktryną prawa naturalnego oraz praktyką polityczną tworzenia dokumentów (kart) obejmujących prawa i wolności.

*    Koncepcja praw powiązana z doktryną prawa naturalnego zakłada ich uniwersalny charakter, podczas gdy karty praw przyznają prawa i wolności wiążące się z partykularnymi interesami lokalnych społeczności. Prawa i wolności gwarantowane przez karty mogą być zgodne z prawem naturalnym, jednakże nie można założyć z góry tej zgodności. Istnieje bowiem potencjalny konflikt między tymi dwoma źródłami koncepcji praw.

Współczesna liberalna teoria praw człowieka

Zawiłość formułowanych w średniowieczu poglądów na temat praw przełożyła się na okres nowoczesności. Filozofowie polityczni, tacy jak Hugo Grocjusz, Thomas Hob-bes i John Locke nie zaprzestali odwoływania się do koncepcji prawa naturalnego, jakkolwiek czynili to w zupełnie inny sposób niż ich poprzednicy. Podobnie rzecz się miała w praktyce politycznej. Parlamentarzyści podczas angielskiej wojny domowej powoływali się na prawa i przywileje, które w ich mniemaniu zostały zagwarantowane ich przodkom, dla potwierdzenia ich przekonania o sobie jako „wolnych od urodzenia Anglikach”. Stopniowo wyłaniała się więc swoista synteza, którą można określić jako liberalną koncepcję praw. Stanowisko to opiera się na dwóch podstawowych elementach:

1. Jednostka posiada prawo do: życia, wolności, ochrony własności prywatnej, korzystania z wolności słowa i inne. Prawa te są niezbywalne, nie można się ich zrzec ani z nich zrezygnować, oraz bezwarunkowe - jedynym dopuszczalnym powodem ograniczenia praw jednostki jest konieczność zapewnienia ochrony praw innej osoby.