IMGY62 (2)

112

Między Przeznaczeniem a Opatrznością

locale. Abstrakcyjny schematy dramatu mistycznego bowiem służyć miał Krasińskiemu do wyjaśnienia konkretnego problemu historycznego — losów Polski, mechanizmu „polskich rewolucji”, moralnych uprawnień i praktycznych szans powodzenia akcji Zbuntowanych przeciw politycznemu porządkowi świata patriotów; Stąd pojawiły się przekraczające horyzonty Ballanche’a ujęcia problemów. Słowem — weszła cała problematyka spisku politycznego.jlrydion więc scharakteryzowany został również jako bohater, któty przyszedł za wcześnie, którego „winą tragiczną” jest chęć przynaglania rozwoju wypadków, a klęska uwarunkowana została oporem świata.. materialnego i historyczną niedojrzałością własnej idei. f⁹ Mówi o tym sam bohater: „O Amfilochu, więc syn twój był tylko marzeniem — tylko cieniem, odbitym od późnej przyszłości — i, jak za wczesną igraszkę, rozbiły go losy!” (296).

Tragizm jednocześnie był kategorią, która uniemożliwiała jednoznaczną dyskwalifikację dążeń bohatera. Krasiński bowiem nie mógł potępić czynu i postawy Irydiona. ^{1 2} Nie tylko dlatego, że przyjęty schemat historiozoficzny zakładał rozgrzeszające rozwiązanie, ekspiację i przebaczenie, ale również dlatego, że we własnej postawie politycznej nie mógł rezygnować z kontaktu z ideałami i dążeniami patriotycznymi. Występujące

Między Przeznaczeniem a Opatrznością    ■    U 3 w tekście dramatu aluzje do współczesnej polskiej walki niepodległościowej miały charakter bardzo ambiwalentny.

Wpłynęła na to niewątpliwie niejednoznaczność stosunku Krasińskiego do powstania listopadowego, w którym upatrywał raz poryw ciemiężonego narodu, występującego w imię obrony dawnej chwały przodków, raz zbrodnicze działanie szewców i krawców. Stylizacja rzymska pozwoliła na oswobodzenie konfliktu z jego historycznej złożoności, skoncentrowanie na przeciwieństwach narodowych, nadanie nawet pewnej wartości pozytywnej nikłym elementom buntu społecznego, przejawiającym się w działaniu niewolników greckich i barbarzyńców. Ale jednocześnie wspomniana ambiwalencja doprowadziła do zasadniczego i jakże charakterystycznego dla twórczości Krasińskiego zwichnięcia podstawowego problemu dramatu, zwichnięcia, które wiąże w jedną całość jego niedojrzałe utwory młodzieńcze z wielkim dramatem. Przejawia się ono w fakcie, iż walkę o wolność-zastąpiła w dramacie zemstą. Zniszczenie przeciwnika uczynił poeta celem, nie irodkiem; jako program działania historycznego ukazał nie ustanowienie nowego ładu, lecz zniszczenie istniejącej cywilizacji, chociaż w zakończeniu' Irydion zostaje ocalony za to, że „kochał Grecję’^

Taka konstrukcja przedmiotu dramatu, zdawałoby się, przesądzała z góry negatywną ocenę czynu. Ale Krasiński nigdy chyba nie zdobył się w tym zakresie na całkowicie konsekwentne stanowisko. Wątpliwości, niejednoznaczności oceny wystąpiły również ex post, w komentarzu do gotowego już dramatu. Jeszcze w początkowych stadiach pracy nad Irydionem Krasiński donosił Reeve’owi: „Napisałem coś podobnego do czegoś, co było we mnie, to znaczy do dezorganizacji i do kilku myśli dość głębokich.”³ Nawet krystalizacja dramatu nie zdaje się usuwać „dezorganizacji” myśli poety. W innym liście do Reeve’a, z czasów pracy nad ostateczną wersją utworu, pisze, że źródłem upadku bohatera jest brak „praktycznego geniuszu”, „za wczesne przyjście”: „Chociaż prawy, jego losem jest zguba, gdyż przyszedł za wcześnie; chciał marzenia przyszłych wieków wypełnić w jednym dniu.” ⁴ Podobny motyw — „przed-wczesności działania", pojawia się w broniącym postaci Irydiona liście do Gaszyńskiego, gdzie w sensie tejże „przedwczesności” sformułowane zostało nawet i pojęcie winy tragicznej bohatera. Ale w tym liście również plączą się inne, chrześcijańskie podstawy oceny moralnej. Niespójność motywacji przejawia się silnie w tkance dramatu. Występuje ona nie

8 Romantyzm

1

*• W. Kubacki przenikliwie wskazał na związek między fundamentalną dla Irydiona organiczną koncepcją dziejów a tragizmem przedwczesnego czynu. „Organiczna koncepcja dziejów — pisze Kubacki — wsparta nauką o Opatrzności, pozwoliła Krasińskiemu ukarać Irydiona za niecierpliwą i samowolną chęć zemsty na Rzymie.” W świetle interpretacji Kubackiego rysuje się nowa możliwość analizy samego pojęcia „przedwczesności” czynu Irydiona. Czyn ten jest nie tyle „za wczesny”, ile „niewczesny”, niewłaściwy, gdyż próbuje sztucznie przyśpieszyć naturalny proces rozkładu Rzymu (por. W. Kubacki, Hirtoria i bistoryzm w ,.Irydionie", „Kultura" 1965, nr 46). Problematykę tę szerzej wykłada Kubacki w swym ostatnio opublikowanym studium o Irydionie, stanowiącym wstęp do wydania dramatu Krasińskiego w Bibliotece Narodowej (BN I 42, Wrocław 1967).

2

W ostatnim, opublikowanym już po śmierci autora studium o Irydionie pisał Kleiner: „Krasiński wbrew uczuciowej solidarności ze spiskowcem nienawidzącym uznał jego działanie za błędne, za godne klęski. Ale nie za złe w pełnym znaczeniu, nie za godne piekielnego potępienia. Ten Irydion, co unicestwić chciał Romę, co zdradziecko opętał Heliogabala, co siostrę wydał na hańbę, co zwiódł Kornelię i zagrał rolę Pseudo--Mesjasza, co truciznę wsączył w dusze gminy chrześcijańskiej — nie jest jeszcze własnością szatana. On musi dobrowolnie oddać swą duszę — ta dusza nie należy do piekła przez samą logikę czynów. Jest w jego pogańskiej, niszczycielskiej działalności, nie cofającej się przed kłamstwem i zdradą — dostojeństwo bezinteresowności osobistej, oddania się bez reszty na służbę idei. Jest wielkość etyczna. I dlatego logicznym będzie jego zbawienie.

Poeta jednak nie dał decydującej wagi absolutnemu walorowi etycznemu bohatera; nieco inaczej ukształtował motywację uratowania duszy heroicznej. Moce ratujące to miłość Hellady, tajemne dążeoie duchowe ku Chrystusowi i wstawiennictwo czystego ducha niewieściego” (J. Kleiner, Studia inedita, s. 386).

3

■ List z 20 1*1833 r.: Conespondance..t. II, s. 31.

4

»• List z 4 V 1835 r.: ib.. s. 86.