IMGY56

100 Między Przeznaczeniem a Opatrznołcią

tycznie konfrontowane, żc muszą one ąnaleźć się w stanie autentycznego konfliktu, starcia, walki. Stąd dramatyczńc"*^ęcT^kryzysu starego świata. ~~~Tnna—prS5?ć5yinia mogła się wiązać z Faktem następującym: Krasiński w tym okresie nic mógł już przyjąć bez zastrzeżeń optymistycznej wizji świata „słodkiego Ballanche'a”. Jego spojrzenie historiozoficzne było bowiem znacznie silniej przeniknięte romantycznym tragizmem. Wniknął on również do dziejów Irydiona. I tu tkwi także przyczyna-dramątycznego, nie epickiego ujęcia losów bohatera — w dramacie mogła się rozwi nąć^nurtu-jąca Krasińskiego wizja tragizmu,!programowo obca Ballanche’owi; mogła znaleźć wcielenie antytetyczna kolizja tragiczna, fascynująca wówczas autora.

W ten sposób powstał dziwny dramat, utrzymujący się na pograniczu epiki, dramat mitvczno-svmbolTcznv.i Treugutt pisze, że miejsca Irydiona nSTezy szukać między „dramatem historycznym a dramatem filozoficznym".^{1 2} Można by go nazwać „dramatem prowidencjalistycznym", podejmującym ulubioną problematykę historiozofii romantycznej. Takie ujęcie zgodne byłoby z ogólnymi założeniami Ballanche'a, z którymi współbrzmiały poglądy gorliwie studiowanego wówczas przez Krasińskiego Herdera. Ballanche dowodził, że podstawowym przedmiotem epopei winno być społeczeństwo ludzkie rządzone bezpośrednio przez Boga lub widzialnie kierowane przez Opatrzność.

Os ideowa utworu Krasińskiego będzie więc ukształtowana przez problematykę Przeznaczenia i Opatrzności. Ona jęst głównym źródłem napięć konfliktowych dramatu, Z tego zasadniczego napięcia wynikają — na płaszczyźnie etycznej i artystycznej utworu — inne, pochodne, takie jak: tragizm przedwczesnego czynu, walka dwóch koncepcji chrześcijaństwa, starcie przeciwstawnych sobie cywilizacji    antycznego, One to są pod

stawą głównych zawęźleń dramatycznego konfliktu,^konfliktu nadrzędnego, który krystalizuje się wokół problemu człowieka, i Historii. Ostrość konstrukcji dramatycznej Irydiona jest jednym z elementów różniących utwór Krasińskiego od w gruncie rzeczy bezkonfliktowej, a przynajmniej zacierającej konflikty epiki Ballanche’a. Przyjrzyjmy się kolejno dobitnie eksponowanym przez autora konfliktom Irydiona.

Historiozoficzne koncepcje Irydiona Kleiner wiązał z lekturami Herdera — Krasiński poznał Idee (prawdopodobnie w przekładzie Quineta) w roku 1835, wtedy to donosił Reeve'owi, że spędza czas „en co tu po san t et me faisant lirę de la pbilosopbie berderienne" ,^u Herderowska idea harmonijnego ewolucyjnego rozwoju miała, zdaniem Kleinera, ukształtować

Między Przeznaczeniem a Opairznoicią

101

przede wszystkim dopisane później zakończenie utworu: „W ogóle odbita się idea ewolucji na zakończeniu poematu. Wiara w nią każe na miejsce pochodu przez katastrofy stawiać postulat pochodu ciągłego, jednolitego, stałego przez trwałe dążenie.” ³

Sąd ten nie wydaje się całkowicie słuszny. Dla koncepcji Irydiona bo-wiem najbardziej decydujący wydaje się wpływ Ballanche'a~ zas idee Hęr-dera odgrywały raczej rolę poniocmcżąjako argumenty na rzecz tez Ballan-che’a, jako uzupełnienie jego wizji historiozoficznej. Analiza szczegółowa dramatu dowodzi, iż inspiracja artystyczna i historiozoficzna lyońskiego mistyka odegrała tu rolę istotną, chociaż oczywiście trzeba stale mieć na uwadze fakt, że Krasiński stawiał sobie zadania samodzielne, całkowicie niezależne od toku myśli Ballanche'a.

Związku z Ballanchc’em dowodzi przede wszystkim zasadnicza idea historiozoficzna Irydiona — koncepcja Przeznąę^enia i Opatrzności oparta na pomysłach autora Palingenezy społecznej. Przekonanie, że dzieje ludzkości ukształtowane są przez swoistą opozycję tych dwóch czynników, lansował Ballanche we wszystkich niemal swych dziełach i uważał za wielkie i decydujące odkrycie jednej z zagadek dręczących dotychczas ludzkość. „Dwa punkty widzenia, z których można rozważać sprawy ludzkie, to zatem w ostatecznym rezultacie: Przeznaczenie i Opatrzność." ⁴ Wprawdzie Cellier twierdzi, że to iluminista przełomu XVIII i XIX wieku Fabrc d’OHvet stworzył koncepcję trzech potęg wszechświata (Providence, Destin, Volontó), a Ballanche przejął te pojęcia od niego, eksponując dwa pierwsze czynniki i podkreślając opozycję Przeznaczenia i Opatrzności.⁵ Ale niewątpliwie w świadomości czytelników dziewiętnastowiecznych — jak to przyznaje również i Cellier — Ballanche właśnie był odkrywcą owego „klucza do dziejów ludzkości”. Klucz ten próbował otworzyć fascynujące histoniozofów XVIII i XIX wieku tajemnice wolności i konieczności, tajemnice granic wolnej woli człowieka i jednocześnie podporządkowania boskiej ingerencji czy boskiemu, z góry założonemu, planowi świata, czy też siłom ponadindywidualnym. Po jednej stronie występowała tu jednostka, wola jednostki, jej swobodne działanie, po drugiej zaś — coś, co miało charakter ponadindywidualny, niezależny od jednostkowych aspiracji i czynów, a była to bądź Opatrzność boska, bądź historia ludzka jako fatum, jako gra sił poza i ponad jednostką. W tym systemie pojęć zatem

1

Por. S. Treugutt, Rzymski dramat o polskim powstaniu, s. 27.

2

^ł* List z 3 V 1835 r.: Correspondance.,., t. II, s. 87.

3

¹¹ J. Kleiner, Zygmunt Krasiński. Dzieje tnySli, t. I, i. 216.

“ P. S. Ballanche, Oeuvres, t. III, s. 34.

4

[Fabre’a d'01ivet], £e subtelna gro trzech potęg zostaje najczęściej zredukowana do onty-tetyczoej opozycji. Ta redukcja zresztą jest dwojako" (L. Cellier, Fabre d‘Olivet. Contri-bulion i 1’eludc des aspecls religieux du romantisme, Paris 1933, s. 345).

5

„Ale trzeba podkreślić, że Ballanche zdradza tendencję do uproszczenia systemu