IMGY64 (2)

116 Między Przeznaczeniem a OpatrznoScią

nic tak już może istotne dla podstawowej motywacji historiozoficznej dramatu, niemniej jednak w sposób uderzający kształtujące jego charakter — charakter utworu o działaniu człowieka w historii. Modelują one jego oblicze artystyczne, bo stwarzają jeszcze dodatkowe źródło napięć, ważnych dla dzieła obfitującego w ostro zarysowane antynomie.

O wielkiej przenikliwości autora i o jego uwrażliwieniu na konflikty utajone w materiale historycznym świadczy fakt, że w obrębie dramatu

0    Irydionie znalazło miejsce starcie dwóch koncepcji chrześcijaństwa z pierwotnego-okresu jego rozwoju, dwóch postaw .etycznych! Zjawiska nieistotne dla niewprawnego oka bezkrytycznego apologety chrześcijaństwa posiadają dla Krasińskiego walor argumentów świadczących, że walka zasady buntu i pojednania toczyła się od wieków i że nawet najdoskonalszy i najwznioślejszy system religijny nie mógł się uchylić spod jej praw.

Irydion w dramacie Krasińskiego nie jest — wbrew pewnym pozorom — bohaterem, który swoje rachuby opięfa na bezzasadnych mrzonkach. Przeciwnie — jego działanie kieruje się przenikjiy/ą obserwacją szans i sih. Jeśli bowiem Irydion'mógł przez pewien czas liczyć na decydujący dla niego sukces wśród chrześcijan, to dlatego, że część z nich należała do wyznawców chiliastycznych wierzeń o rychłym nadejściu Chrystusa. Próbując pozyskać Kornelię Irydion posługuje się następującym tokiem argumentacji: „Czy nie słyszałaś od wielu świętych, że bliskie czasy? Czy nie pamiętasz słów Jedynego, kiedy odchodząc, przyrzekł swoim, że powróci i królować będzie? Czyż ulubieniec Jego na dzikiej Patmos nie powtarzał, że Babilon runie, a sprawiedliwi na gruzach za-siędą?" (200).

W tej dobrze wystylizowanej wypowiedzi bohatera występują właściwie wszystkie podstawowe wyobrażenia wczesnochrześcijańskiego chiliazmu, łącznie z powołaniem się na zapewnienie Chrystusa o rychłym powrocie

1    na apokaliptyczne wizje św. Jana. W przypisie do zacytowanej wypowiedzi Irydiona Krasiński przytacza dowody historyczne, świadczące o żywotności — szerzącej się w chrześcijaństwie „od śmierci Chrystusa aż do połowy prawie średnich wieków” — „posępnej wiary, że świat bliski ciągle końca i sądu ostatniego” (329). Na tych popularnych wyobrażeniach chiliastycznych, „na tych to podaniach o końcu świata, o zmartwychwstaniu świętych, o zniszczeniu Romy zasadza się spisek Irydiona w katakumbach” (330). Krasiński zatem przenikliwie zrozumiał, na jakich wyobrażeniach i nastrojach mógł opierać swe zamiary Irydion-spiskowiec, pragnący zwrócić chrześcijan przeciw pogańskiemu Rzymowi. Siła, żywotność i żywiołowość tendencji rewolucyjnych w obrębie wczesnego chrześcijaństwa

była historiozoficznym uzasadnieniem takiego ukształtowania akcji dramatu, które czyniło z gminy chrześcijańskiej istotny czynnik podważający potęgę cywilizacji rzymskiej.^4:1

Chiliazm bowiem, jak świadczą dowodzenia wielu socjologów i historyków, z obfitującą w ciekawe problemy analizą Mannheima na czele, stał się tradycją nowożytnych tendencji rewolucyjnych. „Chiliazm widział rewolucję jako wartość samą w sobie: nie jako środek niezbędny dla celu określonego racjonalnie, lecz jako jedyną twórczą zasadę teraźniejszości, jako gorąco oczekiwaną realizację dążeń na tym świecie.” ⁴⁴ Mannheim również wskazał na znaczenie wybuchu „energii orgiastyczno-ekstatycz-nych” dla rozwoju ruchu chiliastycznego, na niezwykle dla niego charakterystyczną, dominującą żądzę realizacji hic et nunc określonego w czasie i miejscu celu. W tym kierunku właśnie zmierza Irydion; na takim wyobrażeniu o orgiaśtyczno-żywiolowym charakterze pierwotnego chiliazmu została oparta wizja artystyczna „obłędu” Kornelii, wzywającej do walki pod przewodem nowego wcielenia Chrystusa⁴⁵: „On zstąpił drugi raz na ziemię i tą rażą miecz w jego prawicy połyska. — Do bronił Koście umarłych, żyjący kapłanie, ludu Boży, odpowiedzcie! — On tak kazał. — Za mnąl — Do broni, do bronił” (210). Frenezja była jedną z ulubionych manier stylistycznych młodego Krasińskiego (por. studium o Agaj-Hanie). Z tego doświadczenia wyrasta wyczucie orgiastycznego charakteru chiliazmu (znakomita scena zbiorowej histerycznej ekstazy w katakumbach).

Chiliastycznym, rewolucyjnym rojeniom i dążeniom przeciwstawia się w dramacie biskup Wiktor. Reprezentuje on oficjalną ideę Kościoła jako ustabilizowanej instytucji, reprezentuje wiarę w przyszłość tej instytucji: „Zaprawdę, zaprawdę, ludy pokłon jej [miłości] oddadzą i nie będzie Cezara, który by przed nią nie uderzył czołem” (196). „Roje duchów” pracują nad światem, „dźwięk u stóp krzyża poczęty” rozlega się już pomiędzy narodami. Chrystus „żyje sobą samym i sił nie czerpa na ziemi”

Głęboko trafne wydaje się spostrzeżenie Kubackiego, który wskazuje na związek między wizją ruchu wczesnochrześcijańskiego w Irydionie a wiedzą Krasińskiego o nurtach rewolucyjnego chrześcijaństwa w dobie romantyzmu: „Sprzyjająca wojowniczym Zamysłom Irydiona chrześcijańska młodzież w katakumbach to millenaryści. Oczekują nadejścia nowej epoki Oucha-Pocicszyciela, dążą do przyśpieszenia realizacji Królestwa Bożego na ziemi. To również aluzja do rewolucyjnych ruchów i utopijnych, chiliastycznych marzeń romantycznej epoki” (W. Kubacki, Historia i bistoryzm w „Irydionie").

⁴⁴    K. Mannheim, Ideologie et utopie, Paris 1956, s. 163. Autor analizuje wprawdzie chiliazm jako „pierwotną fazę mentalności utopijnej” na sześnastowiecznym przykładzie anabaptystów, ale wnioski jego dają się zastosować również do przejawów chiliazmu we wczesnym chrześcijaństwie.

⁴⁵    Interesujące studium, którego celem było „wyzyskanie metody biograficznej do badań historycznoliterackich”, opublikował W. Kubacki pod wymownym tytułem: Kornelia —- Bobrowa („Ruch Literacki”, nr 6 z 1961 oraz nr 1 z 1963).