LastScan41

W badaniach nad uwagą okazało się, że najwyraźniejsze ubytki związane z wiekiem pojawiają się w warunkach utrudnienia przetwarzania informacji. Zasada ta odnosiła się do różnych jakościowo informacji (wzrokowej i słuchowej). Z drugiej jednak strony okazało się, że czynnik doświadczenia i praktyki w dużym stopniu niweluje różnice związane z wiekiem. W związku z tym, w przekonaniu niektórych badaczy, zautomatyzowane oraz nieświadome procesy przetwarzania informacji nie podlegają w tak dużym stopniu procesowi starzenia jak procesy kontrolne, wymagające udziału świadomości i uwagi (Rybash, Hoyer, Roodin, 1986).

Badania nad pamięcią również wskazują na spadek poziomu wydolności w zakresie wielu podstawowych procesów pamięciowych. Okazało się, że ludzie starsi gorzej zapamiętują oraz nie są tak skuteczni w analizie treści pamięci bezpośredniej (Salthouse, 1982). Procesy umożliwiające dostęp do pamięci długotrwałej przebiegają także o wiele wolniej (Poon, Fozard, 1980).

W ostatnim czasie wysunięto propozycję badania dwóch różnych aspektów pamięci dla wyjaśnienia zmian związanych z wiekiem (Perlmutter, 1988). Po pierwsze, należy prześledzić rozwój procesów pamięciowych o charakterze formalnym (.mechanics of memory, memory capacitieś). Po drugie, istotne znaczenie ma analiza rozwojowych zmian w odniesieniu do treści pamięci, specyficznych treściowo struktur wiedzy oraz wiedzy o swoich własnych możliwościach pamięciowych. W tym właśnie kierunku idą badania nad aktualizacją wiedzy, pamięcią osobistą i pamięcią autobiograficzną (Lachman, Lachman, 1980). Badania już przeprowadzone wskazują np. na brak wyraźnych różnic rozwojowych między ludźmi młodymi i starszymi w odniesieniu do treści pamięci autobiograficznej czy osobistej (Rubin, Wetzler, Nebes, 1986). Wskazują one również na możliwości kompensowania pojawiających się wraz z wiekiem deficytów formalnych pamięci (mechanics of memory) przez struktury metapamięciowe (Baltes, Kliegl, 1986).

7.4.5. Natura rozwoju poznawczego w dorosłości

Zdaniem Baltesa (1987) stan obecnej wiedzy na temat tego czym jest inteligencja i jakim zmianom podlega w ciągu życia człowieka upoważnia do sformułowania ośmiu tez:

1)    przeciętny poziom ukrytych możliwości rozwojowych cechuje stabilizacja aż do późnych lat życia;

2)    pewne wymiary inteligencji wykazują istotne obniżanie się poziomu wydolności w wieku dojrzałym;

3)    w wielu przypadkach obserwuje się rozwój zdolności intelektualnych aż do późnego wieku dojrzałego;

4)    wraz z wiekiem zmienia się w sposób zasadniczy struktura i treść celów oraz zadań życiowych. W związku z tym nabywanie i rozwijanie szkolnego typu umiejętności oraz zdolności staje się coraz mniej przystosowawcze. Funkcje adaptacyjne przejmują bardziej pragmatyczne zdolności intelektualne, które łączą się z koniecznością rozwiązywania problemów związanych z życiem rodzinnym, pracą zawodową i aktywnością społeczną człowieka;

5)    ponieważ rozwój w wieku dojrzałym cechuje się wysokim stopniem zróżnico wania interindywidualnego, istotą rozwoju inteligencji w tym okresie jest je indywidualizacja;

6)    obserwowany w badaniach poprzecznych i, pozornie związany z wiekiem, pro ces obniżania się możliwości intelektualnych ma w dużej mierze generacyjn i środowiskowo-społeczne uwarunkowania;

7)    proces starzenia się funkcji biologicznych cechuje się wzrastającą podatności na zmiany o charakterze patologicznym, obniżoną zdolnością adaptacji do zmiai środowiska, obniżaniem się maksymalnych poziomów wydolności tych funkcj Ważną psychologiczną konsekwencją tych zjawisk jest problem ich zaakcepto wania;

8)    ponieważ istnieją możliwości kompensowania regresywnych zmian biologicz nych, podejmowane przez dorosłych wysiłki zmierzające w tym właśnie cel mogą zapewnić stan selektywnej optymalizacji funkcjonowania inteligencji.

Trzy pierwsze tezy ilustrują przekonanie Baltesa, że rozwój intelektualn w dorosłości nie ma jednolitego charakteru. Cechuje się on występowaniem różnyc tendencji rozwojowych, zarówno o charakterze progresywnym jak i regresywnyn Ponadto rozwój ten cechuje się plastycznością. Świadczą o tym tzw. badania intei wencyjne dokumentujące możliwość niwelowania różnic związanych z wiekier w zakresie inteligencji.

Trzy kolejne tezy zostały sformułowane w oparciu o wiedzę na temat społeczne -kulturowych uwarunkowań rozwoju w wieku dojrzałym. Idą one w parze z pod kreślanym obecnie znaczeniem badania adaptacyjnych oraz treściowych wymiaró\ inteligencji. Postulat ten ma kluczowe znaczenie dla trafnego opisania i wyjaśnieni rozwoju inteligencji dorosłych. Okres ten cechuje się istotną zmianą treści ora zadań, w których rozwiązywaniu przejawia się inteligencja (teza 4.). Jest to okre zarysowującej się coraz wyraźniej indywidualizacji inteligencji jako rezultatu niepc wtarzalności i wyjątkowości doświadczenia i realizowanych form aktywności (teza 5. Wpływ czynników środowiskowych w tym okresie wydaje się mieć podstawow znaczenie w określaniu regresywnych zmian inteligencji (teza 6.).

Ostatnie dwie tezy wynikają z obecnej wiedzy o biologicznych zmianach w roz woju człowieka. Wskazują one na możliwości kompensowania niekorzystnyc zmian rozwojowych, ułatwiające normalne funkcjonowanie w wybranych dziedzi nach aktywności.

Powyższe tezy stanowią, według Baltesa, podstawę do sformułowania model selektywnej optymalizacji oraz kompensacji. Model ten zwraca uwagę na współwystę powanie w rozwoju inteligencji tendencji progresywnych, regresywnych oraz stabilizs cyjnych; zakłada również możliwość tzw. pomyślnego starzenia się, wyrażającego si w kontynuacji tendencji progresywnych w tych sferach aktywności umysłowej, któr mają znaczenie adaptacyjne. Warunkiem umożliwiającym „pomyślne starzenie się” je; umiejętność wyboru oraz konsekwentnej realizacji tych celów życiowych i rozwiązywć ma tych zadań rozwojowych, które mają szansę realizacji (biorąc pod uwagę możliwo; ci samej jednostki oraz warunki zawarte w jej otoczeniu).