P1260103

SHficr

KATEDRA GNIEŹNIEŃSKA

KMitedra gnieźnieńska dotrwała do roku 1945 I jako budowla gotycka w znacznym stopniu J zbarokizowana. Po pożarze w 1945 roku i ujawnieniu pod barokową obudową wcale licznych elementów gotyckiej struktury wnętrza pocięto decyzję o przywróceniu we wnętrzu formy gotyckiej. Regotyzacją nie objęto natomiast kaplic zarówno przy obejściu, jak i nawach bocznych.

Powojenne odkrycia i prace konserwatorskie przywróciły nam budowlę o niezwykle interesującym programie architektonicznym, ciekawej formie i bardzo indywidualnym charakterze. Dzięki temu obraz polskiej architektury gotyckiej został uzupełniony o jeden z najważniejszych elementów. Po zakończeniu prac przy katedrze opublikowano monumentalną pracę zbiorową o jej architekturze, historii i zabytkach, które w niej się znąjdują. Architekturze gotyckiej katedry poświęcone zostały dwa studia: jedno napisane przez Jana Zachwatowicza, drugie pióra Zygmunta Świechowskiego¹²⁰.

Artykuł Zachwatowicza stanowił kontynuację jego wcześniejszych badań nad katedrą, których wyniki opublikował już w latach trzydziestych¹²¹. Tekst z roku 1970 oparty był, oczywiście, na znacznie lepszym rozpoznaniu gotyckich form katedry. Wnioski wynikąjące z analizy materialnej struktury budowli konfrontowane były ze źródłami historycznymi.

Ostatecznie Zachwatowicz uznał, że w pierwszej fazie budowy, rozpoczętej w 1342 roku przez arcybiskupa Jarosława Bogorię Skotnickiego, wzniesiono wydłużony wieloboczny chór z obejściem i kaplicami promienistymi, również zamkniętymi wielobocznie. Przyjmując taki wariant rekonstrukcji pierwotnego programu chóru gnieźnieńskiego, wskazał również na argumenty, które przeciwko temu przemawiały. Rozważenie wszystkich argumentów za i przeciw skłoniło go do opowiedzenia się za istnieniem pełnego klasycznego programu już od początku gotyckiej przebudowy. Niemniej na opublikownym przez niego planie rekonstrukcji gotyckiej katedry poligonalny kształt kaplic promienistych oznaczony został jako domniemany. W tekście hipotetyczność ta została jednak osłabiona na rzecz wariantu o takim właśnie układzie.

W artykule Zygmunta Świechowskiego, zamieszczonym w tej samej książce, wersja o klasycznym charakterze obejściowego chóru z wielobocznymi kaplicami promienistymi jest już przyjmowana jako udowodniona i na tej podstawie pojawiają się interpretacje dotyczące genezy formalnej i sfery znaczeniowej. Ta rekonstrukcja formy czternastowiecznego chóru została następnie przedstawiona przez Świechowskiego w renomowanym niemieckim czasopiśmie naukowym¹²², a następnie w średniowiecznym tomie „Propylden Kunstgeschich-te”¹²³. Z kolei rekonstrukcja Zachwatowicza, ale pozbawiona już cech hipotetyczności układu z wieńcem kaplic poligonalnych, została zaproponowana przez Piotra Skubiszewskiego w jednym z tomów poświęconych sztuce Parterów¹²¹.

Tak więc rekonstrukcja czternastowiecznego chóru katedry gnieźnieńskiej, jako zawierającego w swoim pierwotnym programie komplet poligonalnych kaplic promienistych, upowszechniona została w kraju i za granicą. Jest oczywiste, że wątpliwości pierwszego rekonstruującego taki program w późniejszych opracowaniach syntetycznych zostały pominięte, a prezentowany rysunek rzutu poziomego ulegał coraz większej ideałizacji.

Analiza zewnętrznych ścian obejścia widocznych ponad sklepieniami przyobejściowych kaplic skłoniła mnie przed kilku laty do opublikowania nowej rekonstrukcji pierwotnego programu chóru gnieźnieńskiego. Wyraźne ślady trzech rozglifionych okien, w tym jednego ze śladami maswerku, wskazują, że pierwotnie chór rozpoczęto i wzniesiono bez kaplic promienistych. Źródła historyczne zaś wskazują, że bardzo wcześnie, w kilkanaście zaledwie lat po rozpoczęciu budowy chóru, zaczęły powstawać przy obejściu pojedyncze kaplice z fundacji prywatnych, wówczas jednak uzyskiwały już charakter przybudówek¹²⁵. Wiadomości o fundacjach ołtarzy w pierwszych kaplicach pojawiają się kolejno w latach 1358,1360 i 1363. Pod tą ostatnią datą mamy wiadomość o dwóch kaplicach: świeżo ukończonej kaplicy Franczka z Cerekwicy i starszej - arcybiskupa Jarosława Skotnickiego. Do tego należy dodać kaplicę królewską, na budowę której w roku 1359 odpowiednią kwotę wyłoży! król Kazimierz Wielki. A więc w latach 1358-1363 mamy wiadomości o czterech kaplicach wzniesionych i jednej ufundowanej. Jeśli w 16, 18 i 21 lat od rozpoczęcia budowy katedry dobudowane kaplice mają już charakter przybudówek, to znaczy.

- 101-