SWScan00124

158 ANALIZA FUNKCJONOWANIA MEDIÓW MASOWYCH

natywne, czyli działają na rzecz petryfikacji stosunków społecznych, hamująco wobec radykalnych przemian.

Na ogół obywatele i władza oczekują od mediów potępiania konfliktów, przemocy oraz działania wzmacniającego demokratyczne państwo. Powszechnie uznaje się [McQuail, 1994: 150], iż:

•    media powinny działać dla dobra odbiorców, którym służą,

•    media powinny przyczynać się do integracji społecznej przez zwracanie uwagi na krzywdzone jednostki i mniejszości społeczne i etniczne,

•    media nie powinny podważać prestiżu sil ładu i porządku,

•    w sprawach wojny, bezpieczeństwa, terroryzmu media winny okazywać szczególną ostrożność, a niekiedy nawet samoograniczać wolność działania,

•    w sprawach moralności, obyczajności, itp. media powinny przestrzegać standardów ogólnospołecznych i unikać obrazy publicznej.

Również społeczne oczekiwania wysokiej jakości produktów medialnych są wygórowane. McQuail [1994: 151] ujął je w następujących punktach:

•    media winny odzwierciedlać język i kulturę współczesną ludzi, którym służą, stosownie do ich doświadczeń życiowych,

•    media powinny pełnić rolę edukacyjną i wyrażać to, co najlepsze z dorobku kulturalnego narodu,

•    media powinny popierać oryginalność i twórczość kulturalną.

Mediom nie jest łatwo sprostać powyższym oczekiwaniom, zasady rynko-

wości i wolności nie sprzyjają bowiem pełnieniu misji kulturalnej. Oprócz programów publicznego radia i telewizji, media komercjalne niewiele dbają o realizację wartości wskazanych powyżej norm i standardów. Codzienna praktyka mediów jest nader różna - czasami przekazy spełniają społeczne i kulturalne normy jakości, ale najczęściej od nich odbiegają. Bardziej respektowane są bezpośrednie reguły prawa niż zalecenia doktryn normatywnych i etycznych.

Reguły prawne mają oparcie w filozoficznych dokrynach społecznych, re-ligii, wyobrażeniach potocznych. Zbiór powyżej przedstawionych zasad, mimo głównie deklaratywnego charakteru, stanowi podsumowanie opinii o roli mediów w liberalnym społeczeństwie. Ma zatem duże znaczenie przy stanowieniu praw i ich prawnej oraz społecznej interpretacji.

83. NORMATYWNE DOKTRYNY DZIAŁANIA MEDIÓW

W ostatnich latach media wzmocniły cechy uznawane przez społeczeństwo za niewłaściwe, a nawet negatywne, co skłoniło rządy oraz agendy międzynarodowe, np. Radę Europy do wprowadzenia nowych regulacji prawnych. Przykładami są sprawy przeciwdziałania koncentracji prasy i własności mediów, zagrażającej różnorodności i niezależności informacji i opinii; rozwój mediów skandalizujących i sensacyjnych; wzrost mediów ponadnarodowych, które naruszają tożsamość kulturową innych społeczeństw; agresja w mediach przyczyniająca się do przestępczości młodocianych; rozwój komputerów zagrażający prywatności i wolności obywatelskiej.

Na razie reakcja wobec tych problemów sprowadza się do debat, zamawiania badań, korekt ustawodawstwa. Standardy oceny mediów są szczegółowo rozważane przez międzynarodowe gremia polityczne. Wpływają także na zmiany doktryny społecznej o pozycji mediów w społeczeństwie [Lichten-berg, 1990].

Podstawą społecznych oczekiwań są doktryny medialne, czyli ogólne zasady „wykonawstwa medialnego", które stosuje się do nowoczesnych mediów, także ponadnarodowych. Najbardziej rozpowszechniona na Zachodzie monografia doktryn prasowych, Four Theories of The Press Sieberta, Schramma i Petersona [1956], wyróżnia cztery główne doktryny (nazwane mianem teorii prasy). Są to (w kolejności powstawania):

1.    Doktryna autorytarna.

2.    Doktryna liberalna.

3.    Doktryna komunistyczna (marksistowsko-leninowska).

4.    Doktryna odpowiedzialności społecznej.

W literaturze polskiej szczegółowe porównanie tych doktryn sporządził Płonkowski [1995: 61-63]. Doktryna autorytarna należy do prostych, opiera się bowiem na bezpośredniej i widocznej kontroli mediów przez władcę, monarchę, dyktatora. Pozostałe są bardziej skomplikowane.

83.1. IDEOLOGIA LIBERALNA

Doktryna liberalna odwołuje się do klasycznego liberalizmu politycznego i ekonomicznego, uznając, że prasa winna być „rynkiem idei", na którym prawda i dobro zwyciężają, a kłamstwo i zło ponoszą klęskę. Jest rozszerzeniem na prasę klasycznych już wolności jednostkowych: opinii, mowy, religii i zgromadzeń. Swych źródeł szuka aż w siedemnastowiecznych pismach Miltona (Areopagitica), chociaż powstała w koloniach brytyjskich w Ameryce Północnej. Jej podstawy filozoficzne stworzyło dziewiętnastowieczne studium O wolności J.S. Milla.

W swych filozoficznych podstawach doktryna ta jest więc związana z ogólnymi zasadami politycznego liberalizmu, tak jak się on rozwijał od XVII do XIX wieku. Prasa rodziła się bowiem jako środek politycznej ekspresji sił postępowych, walczących z porządkiem feudalnym. Była narzędziem politycznego działania, doskonale dostosowanym do potrzeb zdobywania szerokiego kręgu zwolenników. Burżuazja była wówczas zainteresowana w swobodzie wypowiedzi, zwłaszcza druku, który dawał jej środek przekazu o ogromnych możliwościach oddziaływania, przewyższający pod względem zasięgu tradycyjne formy, takie jak kazanie, wiec, zebranie polityczne. Idea wolności słowa była ideą postępową, choć związaną z interesami klasowymi. Dodajmy, że kupcy i przedsiębiorcy zawsze doceniali ekonomiczną wartość informacji. Już w okresie Odrodzenia rozkwitały ulotne pisemka informujące o ważniejszych nowinach krajowych i zagranicznych. Potężne domy handlowe utrzymywały sieci własnych korespondentów publikując listy handlowe (scripta mercatorum), gdzie zamieszczano najróżniejsze informacje, zawsze mniej lub bardziej bezpośrednio związane z prowadzeniem interesów, czyli użyteczne w handlu międzynarodowym [Pirożyński, 1994].