zdjeW9

Cechy stylistyczne liryki

Stylistyczne zróżnicowanie utworów lirycznych jest ogromne. Indywidualne cechy językowe odnajdujemy w każdym utworze, tym niemniej teksty liryczne posiadają cechy stylistyczne wspólne, które odróżniają je od tekstów realizujących inne założenia i rygory rodzajowe. Nasze rozważania nad stylistyką liryki muszą zostać sprowadzone rzecz jasna do ustalenia czynników determinujących kształt jMbiNMft stylistyczny i do określenia stopnia przydatności niektórych sposobów organizowania znaczeń.

Teoria dzieła literackiego w sposób zasadny umie dowieść, że czynnikiem, który decydująco determinuje konstrukcje językowo-stylistyczne utworu lirycznego, jest podmiot liryczny. Sytuacja liryczna, w jakiej się podmiot znajduje — a jak fMMnaftsaty, jest ona zależna od charakteru podmiotu lirycznego — musi zostać obsłużona stosownymi kategoriami językowymi.

Podstawową cechą podmiotu w ypowiadającego w liryce, bez względu na to, jak hamfao dyscyplinuje on swoje przeżycia i sposób ich ekspresji, jest emocjonalność, wyrażająca się w subiektywnym ujmowaniu i przedstawianiu świata. Podmiot liryczny tylko pozornie mówi o święcie zewnętrznym, bo w rzeczywistości wyraża sposób, w jaki go przeżywa, doznaje, rozumie, i jest to takie zadanie językowe, które nie może zmiąć wykonane przez wyłączne obciążenie tekstu utworu funkcją poznawczą. Konsekwencją takiej postawy podmiotu jest funkcja ekspresywna, która wraz z funkcją estetyczną stanowi dominantę w wypowiedzi:

To miasto ru równinę płaskiej jak arkusz blachy i okaleczoną ręką katedry szponem wskazującym z brukami w kolorze wnętrzności domami obdartymi ze skóry miasto pod przyborem żółtej fali słońca wapiennej tali księżyca (...)

(Z. Herbert, Miasto lUgit)

Wybrałem tekst odznaczający się dużą powściągliwością w poetyckim opisie miasta, jego /.niszczonej zabudowy, ale informacji o tym mieście jest nieporównanie mniej niż informacji dotyczących jakości reakcji podmiotu lirycznego na widok zniszczenia. Tych reakcji i odczuć nic nazwano wprost, bo — jak powiedziano — tekst odznacza się powściągliwością, ale łatwo wyłaniają się one spoza metafor odwołujących się do okaleczenia i wynikającej stąd brzydoty, deprecjacji i degradacji. Tekst utworu mówi zatem wyłącznie o tym, jak reaguje wrażliwość podmiotu na zniszczenie miasta: widzi on zburzoną katedrę jako szpon przypominający okaleczoną rękę. Drastyczność doznań ujawniają również „domy oddarte ze skóry” — obraz ewokujący cierpienie i śmierć łudzi; nic można zburzyć miasta nie zabijając jego mieszkańców. Podmiot mówi o śmierci miasta, ale system stylistycznych odwołań

wskazuje drastycznie na śmierć ludzi i w tym zabiegu ujawnia się subiektywizm i emocjonalność przeżywania.

Przywołany i pobieżnie analizowany tu tekst ujawnia jeszcze jedną i to niezwykłej wagi — rzecz: znaczenia, pojęciowy charakter tekstu zdominowany jest przez jego obrazową naturę. Albo lepiej znaczenia tego tekstu kodowane są w takich znakach językowych, które odwołują się do naszej wyobraźni, wywołują w nas wartości plastyczno-wyobrażeniowe i kolorystyczne. Nie jest to właściwością tylko tego utworu i tego poety. Literatura, a zwłaszcza liryka, operuje obrazem. Używam tutaj terminu „obraz" w znaczeniu wąskim: chodzi o tak opisane w lirycznym przedstawieniu element) świata przedstawionego, że odznaczają się one figuralnością, plastycznością i barwą, w wyniku czego apelują do naszej wyobraźni. Taką obrazowością — nazywamy ją obrazo w o ś c i ą bezpośrednią - odznacza się ów fragment ulwom Herberta, niekiedy jednak widoczny jest zamysł poety, dążącego do szczególnego jakby zautonomizowania takiego obrazu w obrębie struktury utworu:

Gdybym tkarzem był, na imieniny laką lobie utkałbym tkaninę:

W samym środku rozległe jezioru, nad jeziorem gwiazd modrych kilkoro, a na brzegu pmtępna olszyna;

na olszynie nieruchome ptaki, a w zatoce zębate szczupaki, księżyc, noc i gwarliwa trzcina.

(K- I. Gałczyński, ImU diz/niiŁa,

Dowodów na obrazowy* charakter mowy poetyckiej można dostarczyć bez liku, wypada zatem podkreślić, że jedną z najważniejszych konsekwencji stylistycznych emocjonalności podmiotowego przeżycia w liryce jest konieczność doboru takich kategorii leksykalnych, które potrafią przedstawić ów subiektywizm przeżywana świata przez podmiot liryczny.

Podstawow ą cechą obrazu poetyckiego jest to, że nawet przy całym uszczegółowieniu i plastyczności jego znaczenia mają charakter metaforyczny. Jest to prostą konsekwencją faktu, że poeta używa obrazu do kodowania odczuć i wrażeń, co odbiera obrazowi znaczenie dosłowne. W realizacji epickiej obraz pełni najczęściej funkcje zupełnie odmienne: burza, jaka rozszalała się nad Sopłicowrm. ujęta we wspaniały obraz, została przedstawiona jako okoliczność, która będzie imała wpływ na konsekwencje bitwy z oddziałem majora Pluta, zatem nie ma ona znaczenia przenośnego. Obrazy epickie tworzą scenerię, w której rozgrywa się akcja ulwom, i uwierzytelniają ją w jakimś stopniu, znaczą to, co znaczą, nawet jeśli same zdarzenia i budowana na nich fabuła mają znaczenia przenośne. Konstatujemy zatem fakt niezwykle istotny: na terenie liryki obrazowość i metaforyczność pozostają w nśeroor-

m

10 ~ Poetyka