img146

Stefan Morawski

każdą awangardę odnieść. Pierwszą stanowi populacja samych artystów, drugą stanowią Ich bezpośredni sojusznicy czy niekiedy antagoniści, to znaczy krytycy, kierownicy galerii sztuki współczesnej, muzeolodzy oraz w określonych warunkach społecznych — marszandzi. Trzecia grupa to teoretycy l historycy sztuki, a więc krąg fachowców z uczelni wyższych i instytutów badawczych. Na dwie pozostałe grupy składają się z jednej strony inteligencja w szerokim rozumieniu tego słowa oraz tak zwany odbiorca masowy, najsłabiej przygotowany do odbioru dążności najnowszych. Podział powytszy Jest trywialny z punktu widzenia socjologicznego, ale równie trywialne jest przypomnienie, że kwestie funkcjonowania sztuki (nie tylko awangardowej) są wciąż mało znane. Tam atoli, gdzie badania podjęto. na przykład w Paryżu pod auspicjami Muzeum Sztuki Nowoczesnej, wyniki okazały się o tyle intrygujące, że dowiodły nieoswojema się z dwudziestowieczną dawną awangardą znacznej liczby widzów. Fakt, że tak aktywne kulturowo i przodujące w ruchach awangardowych środowisko. Jak Paryż, przyniosło takie wyniki, jest szczególnie pouczający. Można więc bez obaw postawić hipotezę, że dwie ostatnie z wymienionych grupy, notabene najszersze, niezdolne były przyswoić sobie rewolucji artystycznej z okresu 1900—1925. Tym bardziej szokująca wydaje się tym kręgom odbiorców awangarda najnowsza.

W konsekwencji dokonanych rozróżnień wydawałoby się. że pojęcie awangardy ma sens wyłącznie lub przede wszystkim w odniesieniu do całokształtu jej recepcji, to znaczy do wielostrefowej funkcji społecznej w określonym układzie przestrzcnno-czasowym. Uogólnienie takie byłoby wszelako nazbyt pośpieszne. Zjawisko awangardy określa się w równej. Jeśli nie przeważającej mierze w stosunku do układu wewnątrz samej sztuki, to jest jej bardziej lub mniej konserwatywnych bądź nowatorskich dążności. W związku z tym należy zauważyć, te trudności odczuwane w zetknięciu z dawną XX-wleczną a-wangardą mają źródło w nawykach kulturowych skłaniających do akceptowania sztuki przedstawiającej Jako sztuki ..naturalnej^-*, najbardziej zgodnej z potrzebami psychiki ludzkiej. Otóż w konfrontacji z tego rodzaju twórczością, wciąż przecież aktualną i rozpowszechnioną (a w niektórych krajach nawet premiowaną czy oficjalnie lansowaną) awangarda z okresu 1900—1925 zachowuje swój sens nie tylko w relacji do tych lub owych populacji odbiorców, ale i w samych układach orientacji artystycznych. Ponadto trzeba pamiętać, że tak zwany wirtualny odbiorca jest niejako wpisany w samą Intencję i realizację twórczą. Znaczy to. że artysta Uczy się z określonym horyzontem oczekiwań i nastawień (2).

nł o Horyzoncie tym jako wyznaczniku procM.l*-artys-ycrnycn l p->o .tawie wtaSciwej orientacji

Swiadomle wybiera adresata, to znaczy jedną czy kilka grup. A zatem l w tym przypadku awangar-dyzm wyznaczony jest tyleż przez wewnętrzny proces rozwoju sztuki. Jak i przez kontekst Jej zróżnicowanych hic et nunc wielorakich funkcJL Ponieważ od rozważań dotyczących zjawiska „awangardy w awangardzie" przeszliśmy z konieczności do kwestii określenia pojęcia awangardy zm u. spróbujmy pojęcie to na użytek tego wykładu uściślić.

Wydaje się mianowicie, iż zespół czterech na- _ stępujących cech pozwala na uchwycenie zjawiska zwanego awangardą. Po pierwsze, dystans w stosunku do zastanej sztuki oraz zastanej rzeczywistości. Dystans ów rodzi się z poczucia nle-wystarczalnoścl bądź po prostu jalowoścl tego, co dotąd twórcy proponowali 1 z czego czerpali inspiracje. W Rozważaniach nie na czasie Nietzsche znakomicie zanalizował ów fenomen, podkreślając zachłyśnięcie się współczesnością do tego stopnia, że cała historia staje się podejrzana i wątpliwa. Teraźniejszość contra tradycja, postawa przcszlościoburcza zaręczona z fascynacją tym co ma nadejść, co uważa się za nieuniknione i czemu toruje się drogę — są więc hastami wywoławczymi każdej awangardy. Od kontekstu zależy. jak silne są przejawy te) orientacji i zwia-zanych z nią dążności. Po drugie, co ze wskazanego dystansu w naturalny sposób wynika i dystans ów Jednocześnie wzmaga: pionierstwo l nowatorstwo. Jest to truizm, niezbędny jednak do ' • przypomnienia, ponieważ należy odróżnić właściwą dla awangardy tendencję ku inności od osiągnięć oryginalnych. Kuch awangardowy dopiero po pewnym, wcale niekrótkim. czasie, po sprzyjającej mu koniunkturze historycznej wylania x siebie zjawiska oryginalne; to znaczy próbie sl potrafią podołać tylko niektóre dzieła i niektórzy twórcy. Ci artyści, mianowicie, którzy dają wyraz własnej indywidualności, swojej niepowtarzalnej wizji przy Jednoczesnym wchłonięcia przez ich oeurre wszystkich nowatorskich pomysłów. Ta cecha awangardyzmu bardziej niż inne uwypukla konkretny, historyczny kontekst tego zjawiska. Awangardę pojmuje się l oceni* zatem nie tyle ze względu na wielkie indywidualności, ile ze względu na rytm procesu historycznego. Jego przyśpieszenie, odrzucenie tego. co już się przeżyło, a zarazem zmonumentalizowanie , wagi tego. co się teraz właściwie odkrywa i proponuje. Z cechą drugą bezpośrednio sprzęioo* Jest następna — to znaczy odświeżenie, łwegr rodzaju uniezwyklenie spojrzenia na świat. JęiB wszystko ma być „inaczej niż dotąd", to oczywiste jest. Ze zbiór określonych chwytów formalnych <vtde Szkłowski) rewolucjonizuje technik*

werej pisze *K ostatnio sporo. zwłaszcza w zakres* r„>»u o literaturze. Por. np. K. R Jautsa Litrresw jeschicM* elt Proookenon <IJT») i s. 23lk.e-via.cr Kulturz literaciM w PoUce HIS— IKS (Wrocław l»T1».

Awangaray aa wierni

ł sposób wypowiedzi artystycznych, że sięga się po inne wątki czy tematy. Nie Jest jednak tak. by awangarda ograniczała się do nowatorstwa ściśle warsztatowo-formalnego. Jeśli Jest autentyczna. jej pionierstwo Jest w równej mierze tre-soowe, to znaczy nawet poprzez nowe formy zmusza do Innych reakcji na świat, otwiera oczy na zmurszałe obszary i ujawnia obszary dotąd nie znane czy uchodzące uwagi. Uniezwyklenle — dodajmy — nie musi polegać na tym. że wszystko co nowe jest dziwaczne, fantastyczne, wyjątkowe. Może polegać również na wprowadzeniu w •dziedzinę sztuki realności, potocznośct i codzienności. Tak się właśnie dzieje w awangardzie najnowszej. Słowem, odświeżenie naszego kontaktu zc sztuką i światem w ogóle polega na tym. że awangarda podważa oczywistość dotychczasowych kontaktów, ze problematyzuje zasunę normy i konwencje twórczości oraz wyznaczającej Ją rzeczywistości. Po czwarte, gorączkowy pośpiech, nastawienie na szokowanie odbiorców, poszukiwanie niezwykłości za wszelką cenę — stąd inwazja rozmaitych, goniących za sobą „izmów". Jest to negatywny, nieodłączny od pozosulych aspekt awangardy, jej miejsce słabe, w którym nowatorstwo łatwo zamienia się w nowlnkarst-wo, odświeżanie wypowiedzi w epatowanie odbiorców. autentyczność w blagę, odkrywczość w nerwowy tik demonstrowania byle Jakiej ekstrawaganckiej inności. Można by rzec, ze ów negatywny aspekt towarzyszy wszelkiej sztuce. To •prawda, ale zjawisko awangardy właśnie ze względu na bezwzględność wobec wartości tradycyjnych i upojenie teraźniejszością narażone Jest szczególnie na przymus odmienności osiąganej wszelkimi sposobami, na automatyczne powielanie pozornych „blużnierstw" i transformację ryzyka poszukiwań twórczych w krzykliwe pustosłowie. Kwestia teraz podniesiona łączy się ze zjawiskiem często z awangardą identyfikowanym — eksperymentowaniem. Wolno intuicyjnie przyjąć, że nie ma takiego awangardysty. który by nie eksperymentował. Jeśli ktoś Jest pionierem. odkrywcą, nowatorem, to oczywiście sprawdza możliwości sztuki poprzez eksperymentowanie w zakresie materiału, techniki, środków wyrazu etc. Wydaje się Jednak, że awangardy* ta mc eksperymentuje dla samego eksperymentu. Interesuje go bowiem nie tylko i nie głównie sam warsztat artystyczny, ale sytuacja twórcy ¹ w danym święcie i ów świat. Słowem, nie o nowość dla nowości walczy się tutaj, ale o odsłonięcie jakichś nie ujawnionych dotąd perspektyw działania poprzez sztukę czy nawet — przy ambitniejszych założeniach awangardy — działania pozaartystycznego, na przykład zmiany stylu żyda. stylu filozofowania, rzeczywistości społecznej.

Z tego co wyłożyłem nasuwają się wnioski następujące: nie sposób uchwycić zjawiska awangardy poza określonym kontekstem historyczno--kulturowym. ściślej biorąc, poza takim a nie innym sposobem pojmowania miejsca 1 powinności sztuki, związanym z jakimiś panującymi wzorami i układami wartości (moralnych, politycznych. religijnych, filozoficznych, obyczajowych). Awangarda jako dany syndrom postaw I dążności. radykalnie i burzycielsko przeciwstawionych owym zastanym normom estetycznym i poza-estetycznym. dotyczy w równej mierze formalnych. Jak i treściowych stron procesu artystycznego. Jest zmianą szczególnego typu — nie dotyczy notorycznego przecież w dziejach sztuki rozwoju kierunków i eksploracji, lecz wymownego l ostrego zakwestionowania tej formacji artystycznej, która zrodziła i wydłużyła się na podłożu wcześniejszej awangardy. Ta ostatnia z czasem traci wigor, nabiera patyny, żyje minioną świetnością. co oczywiście nie oznacza, iż nie powstają w Jej granicach dzieła wartościowe. Nie są to Już Jednak dzieła wybitne, bardzo znaczące w* dziejach danej dziedziny sztuki. Inna rzecz to fenomen geniuszu czy po prostu twórczości na wskroś oryginalnej, którego, jak wspomniałem. do miary awangardyzmu sprowadzić niepodobna. Awangarda może być mniej lub bardziej agresywna (J«J program destrukcji Jest zwykle dalekosiężny, zaś praktyka okazuje się mniej niszczycielska). mniej lub więcej zaangażowana w kwestiach pozaartystycznych, ale nieodmiennie, nawet wówczas kiedy manifestuje swój herme-tyzm. zakorzeniona jest w śwrtecie otaczającym, w jego problemach najtrudniejszych i najbardziej kontrowersyjnych i na świat ów w sprzężeniu zwrotnym wpływa zmieniając postawy wartościujące. Awangarda — podkreślmy — Jest fenomenem wcale świeżej daty. Nic w tym tylko rzecz, że termin pochodzi od St. Simona i jego uczniów oraz ze w ich optyce awangarda artystyczna miała być najściślej związana z awangardą społeczno-polityczną. Nie o samą nazwę bowiem chodzi, ale o pojawienie się awangardy dopiero od chwili. kiedy przedział czy zgoła rozziew między twór-cami-nowatoraml a resztą artystów l szerokimi masami odbiorczymi okazał się tak duży, iż sztukę nową. odkrywczą zaczęto oskarżać o... zbytecz-ność. Procesy owe pojawiają się po rewolucji francuskiej wraz z ujawnieniem się pierwszych kryzysowych oznak formacji kapitalistycznej. Oznakom tym towarzyszy urzeczowienie stosunków międzyludzkich, ostre poczucie alienacji i n.c Jest wcale zwykłym przypadkiem, że właśnie wówczas w naszej kulturze dojrzewa i występuje myśl o tym. czy sztuka w ogóle Jest potrzebnŁ Nowatorstwo i pionierstwo charakteryzuje ewolucję sztuki od jej pierwocin, ale dopiero od rewolucji francuskiej, od przemian społecznych powodujących izolację artysty (cyganeria) datujemy Jednoczesne pojawienie się awangardy i kwestii problematycznego statusu sztuki. Dzieje awan-

55