P1070328

Wydaje *€. te ten właśnie mechanizm stanowi czysto podłoże zmian *t*n<T»Jix*crjnych- Konkurencja dwóch wyrazów — dubletów znaczenia wych me zawaze prowadzi do specjalizacji jednego z nich lub obu jedno. Cteśru*. Czasem przeciwnie — jeden z elementów wspólnofunkcyjnycfc nabera treści uogólnionej, drugi zachowuje się w tradycy jnym, węższym zakręcę użycia. Według Jana Łotra i Aleksandra Brucknera strawa mlaU pierwotne znaczenie uczta pogrzebowa' i dopiero po ustabilizowaniu się w tej funkcji słowa stypa nabrała znaczęma uogólnionego jadło, posiłek dowolnego rodzaju*.

.Narwa synowej — nieictfuta zyskała ogólną funkcję znaczeniową 'kobr eta* wówczas, gdy pełniący ją dotychczas rzeczownik żona wyspecjalizował się w znaczeniu małżonka*. Kres tej zmiany przypada, jak się wydaje, na schyłek XVI w., bo w polszczyżnie szesnastowiecznej trafiają się jeszcze przykłady zastosowania wyrazu żona w pierwotnym odcieniu znaczeniowym, np. „Pallas najpierw zonom wymyśliła kądziel prząść i płotno tkać". Biel. $w. 8 b. L-

. Była juz o tym mowa, że w procesach specjalizacji następuje wzbogacenie znaczenia wyrazu o jakąś dodatkową cechę semantyczną, np. nie-podległość — początkowo niezależność*, potem niezależność -f polityczna'. Odpowiednio do tego generalizacja sprowadza się do zubożenia treści o pewną cechę szczegółową Zdarzyć się miało np. znaczenie nastąpić w sposób pomyślny dla kogo’. Ten szczegółowszy niż dziś odcień znaczeniowy wynika zarówno z definicji zawartej w słowniku Lindego.

. poszczęścić się, powodzić »ę szczęśliwie, wieść się dobrze, udać się”, jak tez z ilustrujących ją przykładów: „Niech się wam szczęśliwie zdarza na morzu i na ziemi”. Radź. 1 Mach. 8; „Dzień dzisiejszy poświęcić myślę rymem swoim, za zdarzeniem, o piękna Melpomeno, twoim '. Koch. J Dz 168. L. Dziś jest to synonim czasowników zajść, nastąpić, odnoszony zarówno do faktów pomyślnych, jak i niepomyślnych (zdarzyło się nieszczęście. zdarzył się nieszczęśliwy wypadek itp.).

Obraz oznaczał początkowo wizerunek wyrzezany, rzeźbę. Knapiusz w następujący sposób interpretuje słowo colosstu: „Obraz więtszy nad wzrost ludzki a bo bardzo wielki, lany z kruszcu, a bo wybijany, rzezany, składany z rozmaitych ma tery j”. Następnie obraz nabrał znaczenia wizerunek w ogóle’ i tylko kontekst sygnalizował, o jakim Jego typie jest mowa („Obraz formierski”. Cn. Th ; „obraz przemalowany albo wyrysowany z drugiego"; „obraz rzezany’* itp.).

Współczesna góralska nazwa szczytu — wierch miała kiedyś swój literacki odpowiednik — wyraz wierzch, np. „Posłuchaj, wierzchu łysy../ Miask. Ryt 91, co Linde objaśnia jako góro łysa*. Wierzch odnosił się jako r.azwa me tylko do wierzchołków gór, ale i do szczytów budowli, drzew itp ; ,Wierzchów pałacu swego zniżył”. Warg. Wal. 264; „Starodawny gdy dąb zetną w l«j*. potężniej mnie. im wy tej Wierzch tttesśe'*.

Koc ho w Rot. 107. L Na pierwotne znaczenie wierzchu wskazuj? Uktę wymicnno^ tego wyrazu z rzeczownikiem ybr* w składzie stałych fra-zr ologizmów; por. brać wierzch, mieć wierzch nad krm (, Wtem pochodnia słoneczna wierzch bierze”. Min. Ryt. 2. 120; „Złotogłówro na spodku panowie, a nad nimi wierzch mają dziś marni Szarkowie” Jag, Gr A 3 b.

L.), coi jest dane z wierzchu. dostać co* z wierzchu (Jłi* miałbyś mocy przeciwko mnie (...). by-ć nie była dana z wierzchu" W Poat Mn I75y Dziś wierzch — to ogólnie górna płaszczyzna przedmiotu’ W dawnej funkcji zastąpił go wyraz szczyt, który do XVI w znaczył przede wszystkim 'tarcza* *.

Dobry przykład stopniowego uogólniania się i uabstrakcyjniania treści stanowią dzieje rzeczownika wyraz. Pierwotnie znaczył on to. co wyrzezane. posąg* *. następnie zyskał treść o ogólniejszym zakresie — wizerunek w ogóle' (..Olgierd Jagieła nad wszystkie inne syny miłował bo on bardziej był ojcu podobny i jakby wyraz onego na sobie nosił Gwagn 237; ..Człowiek, choć wyraz boży, tak niedołężny”. Koch. J Fr 14. L). A zatem w pewnym okresie obraz i wyraz były zakresowo zbiezne Następnie jednak wyraz zaczął być uzywarty nie tylko na określenie wizerunku fizycznego, ale i jako nazwa wizerunku psychicznegD. wyobrażenia („Matka miała czyściejszy wyraz i obszerniejsze bóstwa pojecie” M«.

70 3/9. L). Od tej treści łatwe już było przejście do nowego odcienia znaczeniowego. najbardziej abstrakcyjnego ze wszystkich charakteryzujących to słowo, który' jednak nie utrzymał się w obiegu: znaczenie, sens"; np. „Urodziły słowo osobliwy wyraz w sobie zawierające”. Mon 68. 252. L; „Gród albo zamek ze swego pierworodnego w>'razu znaczy moc i twierdzą miejsca dla obrony mieszkańców”. Jezier. Wyr. 175; ..Jeśli wyrazy słów mają być zakładem prawdy (.)**. Jezier. Go w. 108.

Podobnie jak zwężenia, generalizacje mogą mieć charakter całkowity albo częściowy. W pierwszym wypadku nowa. jjogólmpna treść wypUŁ. zupełnie z obiegu odcięji(lub odcienie) o węższym zakre«ę. Wyraz tło, nabrawszy znaczenia podłoże, na którym uwypuklają się elementy bliższego planu', wyzbył się odcieni szczegółowych, np podstawowej kiedyś dla niego treści posadzka, podłoga’ („Ujrzał marmurową na tle tablicę.

* Jeszcze u Lindego Jest ono wymienione na pierwszym miejscu i zilu*tro-**.-łc przykładami izesnastowiecznyml: .Jhzewm. zbroi, szczytu, koma przeciwka n-rprzy-jaaolom mężnie używał”. Orzech. Tar. 11*. także w znaczeniu przenośnym: M JiU będą za szczyt wszystkiej Ukrainy C-) od poboru wszelakiego" Weresz. Kii. 15, L _ 'za osłonę*.

» Nawet w XVIII w. było możliwe użycie wyrazu w tej tradycyjnej tzesa V S. Jezierski pisał np.: JCróla Jana Sobieskiego nadgrobek. okryty zwjrcąmimi wieńcami <—J, na spodzie wyraz królewskiej osoby”. Wyb 174. por także -Tak w woli rzemieślnika Jest wyciąć z kamienia podły posąg — lob wyraz gpdr.y ludzi czczenia”. Zab. 15. 10*.

81

« — KorwóJ Miuniymy