80353 Obraz4

och z otchłani czyfcowych. W zespole obchodów zadusznych, zwanych ogólnie Pomin-kami (tzn. obrzędami wspomniał), Dziadami, wiosainy nosi nazwę osobną, zwie się Przewodami, na Białorusi zaś najczęściej Radaunicą, w brzmieniu polskim Radawmcą lub Rodownicą (nic podejmuję się rozstrzygać, co tu jest źródłosłowem: rad — wesoły, czy raczej ród — przodkowie). Jest on też wśród innych najznaczniejszy. Już Maria Czarnowska, wymieniwszy cztery obchody zaduszkowe w ciągu roku, o wiosennym, zwanym przez nią wyraźnie Radawnicą, mówi: „ten między innymi najświctnicjszy“.

Takim też pozostał on do wieku XX, i to na rozległym obszarze. Badacz przedmiotu, zrośnięty z terenem indygena, Czesław Pietkiewicz, świadczy o tym wyraźnie: „Głównym (...] dniem pierwszych wiosennych zaduszek nie tylko na całej Białorusi, ale i na Ukrainie, jak również w Rosji, jest wtorek po Niedzieli Przewodniej. Na Polesiu dzień ten zwą Radaunicą." ⁸

W Radawnicy tedy, obrzędzie zadusznym gromadnym, odprawianym na cmentarzach, upatrywać należy pierwowzór dla scenerii i akcji Dziadów części II.

Stawiając sprawę tak apodyktycznie nie godzi się przecież zamilczeć, że nic zawsze była ona tak stawiana i że mógłby ją ktoś uważać za sporną, a przynajmniej być zdania, że jest zawikłana, że kryje w sobie kłopoty. Niewątpliwie. Nic można też przeczyć, że powód do pierwszego zaraz kłopotu dał sam poeta. Poskąpił w tekście wskazówki jednoznacznej, te zaś, które mamy, nic są między sobą zgodne i świadczą najoczywiścicj, że on również w^{1 2} tym punkcie się wahał. Kłopot jest natury chronologicznej.

W samej części II nic znajdziemy nic, co by pozwoliło wnosić, na jaką porę roku przypada akcja. W późniejszej zaś od niej części I sprawa wychodzi tak i owrak., W jednej ze scen początkowych mówi tam chłopiec do dziadka-Starca:

jutro pójdziem na cmentarz; ty swoim zwyczajem Dumać, ja zdobić krzyże kwiatami i majem. (w. 219—220)

„Kwiatami i majem" (tzn. zielenią) — a więc to wiosna. Ale w scenie ostatniej zabłąkany w lcsic Gustaw mówi: „Mróz ciśnie. Trzeba ogień założyć" (w. 383—384). A zatem jest zima, początek zimy. Dwu tych wzmianek zgodzić ze sobą niepodobna. Poeta najwyraźniej próbował na różny sposób. Akcję zaś części IV osadzi pod wieczór kościelnego dnia zadusz-nego, a więc 2 listopada. Jeszcze większe za wikłanie da się stwierdzić w części III, co nas jednak w tej chwili nic obchodzi.⁹ Sam tekst zatem nic może dostarczyć przesłanki jedno-

znacznej, trzeba szukać przesłanek pomocniczych, szukać w okolicznościach zewnętrznych, w stygmatach rzeczywistości.¹⁰

Przyjmijmy zatem, na razie umownie, że Dziadów część II jest odbiciem Radawnicy, i zbadajmy wytrzymałość tego założenia. Nic będzie to bez zachodu.

Etnografowie, nawet gdy przyjmują tę podstawę wyjściową, nic tają, że poco nie respektował nadmiernie pierwowzoru, że z autentycznego obrzędu przejął stosunkowo niewiele. „Nic sądzimy wszakże — konkluduje swe wywody Józef Gołąbek — by w czymkolwiek osłabiła się wartość Dziadów, jeśli powiemy otwarcie, że nic są one dokładnym odbiciem właściwego obrządku, a nawet niewiele mają z nim wspólnego, ale raczej są utworem o przeważającym pierwiastku literackim."ⁿ

W ostateczności można by się nawet na to zgodzić, z jednym wszelako ważnym zastrzeżeniem. Tak jest, kiedy bierzemy pod uwagę II część Dziadów w jej redakcji ostatecznej, drukowanej. Jest natomiast znacznie inaczej, gdy rozpatrujemy redakcję pierwotną. Z tego względu wolno sprawę raz jeszcze powołać przed sąd. Żeby jednakowoż wymierzyć dokładnie i genetycznie to pogranicze między Dichtung a Wahrheit w utworze poety, trzeba będzie rozejrzeć się szczegółowiej w autentycznym przebiegu obrzędu.

Radawnica odbywa się niedługo po Wielkanocy i jest właściwie przedłużeniem „święconego"; ośrodkiem jej jest poczęstunek urządzony na cmentarzu dla rodziny i powinowatych tudzież dla dziadów proszalnych, a to na intencję dusz przodków. Reszty zapasów świątecznych: jajka-kraszanki, kołacze, mięsiwo, bliny i kaszę jaglaną, wynosi się na mogiłki dla obdarowania parocha i dla wspólnego poczęstunku. Za napitek służy piwo, a na początek obrzędowa wódka. Uczta odbywa się za dnia po mszy żałobnej. Bierze w niej udział paroch, który kropi groby, intonuje pieśni i kieruje modlitwami. Pierwsze cząstki potraw i krople wódki strząsa się na ziemię „dziadom", duszom zmarłych. Spora część poczęstunku przypada żebrakom, „starcom", w zamian za modlitw)' na intencję nieboszczyków. Od tego właśnie obrzęd się zaczyna.

Radawnica należy do tych przejawów folkloru, które badaczo-ctnografowic opisali stosunkowo dokładnie. Szczególnie rosyjscy. Mówiąc o niej posługiwaliśmy się terminami: cerkiew, paroch. Występowała ona bowiem szeroko na terytoriach kościoła prawosławnego, z ziem należących do dawnej Polski głównie na Białorusi, ale także na Wołyniu i Ukrainie.

Nic zrozumiemy wagi ani dostojeństwa tego obrzędu nic wziąwszy pod uwagę konstytuujących go wierzeń, mających oparcie w nauce kościoła prawosławnego o losach dusz zmarłych. W jej pojęciu czyściec właściwie nic istnieje, przynajmniej jako miejsce przynoszące duszom ekspiację za przyczyną ognia oczyszczającego. Według tego dusze nieboszczyków pozostają w stanic oczekiwania na wyrok, który zapadnie dopiero w dniu sądu ostatecznego. Do tego czasu tworzą one stan w kosmosie.

*5

1

¹ M- Czarnowska, Zabytki mitologii słowiańskiej w zwyczajach wiejskiego ludu na Białej Rusi dochowywane, „Dziennik Wileński", t. VI, 1817. Opis Radawnicy na t. 400—403.

*    Cł Pietkiewicz, Umarli w uderzeniach Białorusinów, „Pamiętnik Warszawski" 1931, z. 2 i 3; zob. I 3. ². 73.

2

^w Dliżej o łych * prawach mówię w rozprawie If 'ofyńskie przrwJy, w tomie Dr&wi/j i wczoraj. Kraków 1966, J. 61-75.

^u J. Gołąbek, Dzisfy białoruskie, „Lud", ter. II, t. IV i odbitka, Lwów 1926; tok t. 35.