Czy neandertalczyk posługiwał sie mową artykułowaną 0008

992 Wioletta Nowaczewska, Franciszek M. Rosiński

cy się nad nią odcinek dróg oddechowych; pozycja krtani w obrębie szyi ma więc znaczenie dla sposobu artykulacji głosek i oddychania. U małych dzieci do 2. roku życia i małp człekoształtnych (goryla, szympansa, orangutana, w tym także u osobników dorosłych) stwierdzono wysoką pozycję krtani współwystępującą ze spłaszczoną podstawą czaszki. U człowieka współczesnego podczas rozwoju osobniczego obserwujemy zmiany położenia krtani, które korelują ze zmianami stopnia wygięcia podstawy czaszki, tzn. u osobnika dorosłego niska pozycja krtani współwystępuje z silnym stopniem wygięcia podstawy czaszki. Przyjęto więc, iż stopień wygięcia zewnętrznego profilu podstawy czaszki (między podniebieniem twardym a otworem, przez który przechodzi rdzeń przedłużony) pozwala na szacowanie wysokości położenia krtani w obrębie szyi u kopalnych istot ludzkich"¹.

W latach 70. XX w. Lieberman i Crelin na podstawie opisanych powyżej założeń dokonali rekonstrukcji szlaku głosowego dorosłego neandertalczyka z La Chapel-le aux Saints (Francja), biorąc pod uwagę zrekonstruowaną podstawę jego czaszki. ^Uczeni ci stwierdzili, iż względnie płaski profil podstawy czaszki neandertalskiej wskazuje na występowanie u tego osobnika podobnych zdolności wokalnych jak u ludzkiego noworodka^t5źnaczałoby to, iż neandertalczyk nie mógł wytwarzać określonych samogłosek, a także innych dźwięków o częstotliwości charakterystycznej dla naszej mowy. Według autorów tych badań hominin ten prawdopodobnie posiadał własny język jako formę komunikacji, lecz nie tak złożony jak nasz, co sugeruje jego dobrze rozwinięty mózg. Uznano, iż jego mowa mogła być pozbawiona sylab, co wiązano także z wolniejszym tempem przekazywania i odbioru werbalnych komunikatów, lecz ogólnie jego fonetyczne zdolności były o wiele bardziej zaawansowane niż u współczesnych małp człekoształtnych. Forma języka występująca u neandertalczyka została przez nich opisana jako przykład „pośredniego stadium⁵' w ewolucji w pełni ludzkich zdolności językowych i jako wskazująca na to, że ewolucja tego fenomenu nie była nagła, lecz stopniowa^{1 2 3}.

Autorzy innych badań sugerują jednak, że neandertalczycy nie odbiegali od nas istotnie pod względem umiejętności emisji słownej. Według Boe i jego współpracowników neandertalczyk miał już typowo ludzką budowę szlaku głosowego i mógł wydawać pełny zakres dźwięków charakterystycznych dla naszej mowy. Uczeni ci oparli niniejsze wnioski na wynikach swojej pracy dotyczącej odtworzenia budowy szlaku głosowego u neandertalczyka ponownie na przykładzie osobnika z La Cha-pelle aux Saints, przy czym należy podkreślić, iż bazowali na nowej rekonstrukcji jego podstawy czaszki. Zgodnie z nią stopień wygięcia profilu podstawy czaszki neandertalczyka mieści się w^t zakresie zmienności tej cechy charakterystycznym

Czy neandertalczyk posługiwał się mową artykułowana•

dla współczesnego człowieka⁶-⁵. Zdaniem Liebermana fakt ten nie mnżr b\V u bu -b wykorzystywany do wnioskowania o budowie całego szlaku głosowego nr.m.h, i,d czyka. Badacz ten podkreśla, iż wyniki najnowszych niezależnych badan wd nitilĄ na największe znaczenie wielkości i pozycji języka w jamie ustnej i ganili-ej dla ludzkiej wokalizacji; szczególnie dla wytwarzania samogłosek, takich jal i", i „u”, które są dźwiękami o istotnej roli w ludzkiej komunikacje werbalne): /wi n a on uwagę także, iż pozycja języka w sensie jego położenia w jamie gardła ,-niit ma się podczas naszego rozwoju osobniczego, tzn. ulega w dalszym ciągu obnimiou nawet po ustaleniu ostatecznego kształtu zewnętrznego profilu podstawy c.’.u./l i około 2. roku życia (u ludzkich noworodków język jest prawie całkowicie położony w jamie ustnej); pozioma część szlaku głosowego względem pionowyj osiąga osia teczną proporcję (1:1) dopiero około 8. roku życia^{4 5}.

Biologiczne mechanizmy regulujące tym procesem nie są obecnie znane. Biorąc pod uwagę powyższe ustalenia, nie można pewnie wmioskowsć o lokalizacji języka danego hominina na podstawie stopnia wygięcia podstawy jego czaszki, czyli tyin samym nie można pewnie stwierdzić, czyjego zdolności wydawania dźwięków obejmowały pełny zakres głosek występujących w ludzkiej mowie. Zdaniem Lieber-amana i jego współpracowników kluczowa znaczenie dla naszej mowy ma położenie języka, a nie dolne położenie krtani; np. u lwów i jeleni pozycja krtani jest niska, lecz lokalizacja ich długiego języka odpowiada za to, iż nie są w stanie wydawać dźwięków specyficznych dla ludzkiej komunikacji werbalnej. U człowieka występuje związek pomiędzy budow^rą czaszki - cofnięciem szkieletu twarzy pod puszkę mózgowy a wzrostem wygięcia podstawy' czaszki i pośrednio z lokalizacją języka, czyli jego pierwszą fazą obniżenia. U neandertalczyków' sugeruje się występowanie analogicznego procesu, przy czym cofnięcie szkieletu tw⁷arzy nie jest tak silnie zaznaczone, a jego jama ustna jest większa i dłuższa niż u Homo sapiens, dlatego też naukowcy sądzą, iż obniżenie języka w szlaku głosowym neandertalczyka nie było tak duże jak w przypadku człowieka współczesnego. Budowa czaszki neandertalczyków, szczególnie szkieletu ich twsrzy, odbiega od specyficznej dla reprezentantów' naszego gatunku, co oznacza, że genetycznie i morfologicznie neandertalczycy nie byli podobni do nas, dlatego też zdaniem Liebermana nie powinniśmy sądzić, iż budowa jego szlaku głosowego była taka sama jak u człowieka współczesnego. Biorąc pod uw^ragę proporcje poszczególnych odcinków naszego aparatu głosowsgo i stosując taki sam model jego budowy’ do wnioskowania o budowie szlaku głosowego neandertalczyka, należałoby stwierdzić, iż jego krtań znajdowsla się poniżej szyi w klatce piersiowy), co, jak wiemy, nie mogło mieć miejsca⁶. Nie oznacza to jednak, że mowa nie była właściwością intelektualną tego hominina. Inne cechy dotyczące

9 93

1

⁶ⁱ J.T. Laitman i wsp., The basicranium offossil hominids as cm indicalor oj their u fi per respiratory system, „American Journal of Physical Anthropołogy” 1979, 51, s. 16-17.

2

P. Lieberman, H.S, Crelin, On the speech of Neandelhal mcm, „l.inguistic Imjuiry" 1971, s. 208-

3

209, 220.

4

⁶⁵ L.J. Boe [i wsp.], The potentiul Neandcrthai vowel space was as large as that of modern humans, „Journal of Phonetics” 2002, 30, s. 465-484.

5

   P. Lieberman, Current view, s. 552-553.

6

   Tamże, s. 552-560.