Czy neandertalczyk posługiwał sie mową artykułowaną 0004

984 Wioletta Nowaczewska, Franciszek M. Rosiński

wania informacji. Badania genetyczne dotyczące poznania genomu neandertalczyka, dawniej niewyobrażalne w najbardziej śmiałych marzeniach naukowców', zostały już zrealizowane, a ich wyniki i interpretacja niebawem będą opublikowane¹. Pomimo ogromnego postępu dotyczącego tej gałęzi nauki, ciągle mało wiemy na temat ewolucji tak złożonych umiejętności, jakimi są mowa i związany z nią język.

2. Mowa a geny - czy badania

NAD DZIEDZICZENIEM ZABURZEŃ MOWY

WYJAŚNIAJĄ TAJEMNICĘ POWSTANIA LUDZKIEGO JĘZYKA?

Badania nad dziedziczeniem zaburzeń mowy, mimo że stanowią jedne z najbardziej trudnych, dostarczają pewnych informacji, ułatwiających ocenę stopnia genetycznej kontroli mowy ludzkiej. Do najbardziej znanych badań należą te dotyczące angielskiej rodziny opisanej w literaturze jako „KE” (w celu zachowania jej anonimowości), której członkowie wykazywali zaburzenia mowy związane z emisją głosową i konstruowaniem zdań wywołanych brakiem odpowiedniej kontroli neurologicznej ruchów warg i języka². W 2001 r. zespołowi brytyjskich badaczy udało się dowieść istnienia związku między tymi anomaliami a genem FOXP2. Inaktywacja jednej z kopii tego genu prowadziła do wystąpienia zaburzeń mowy, polegających na ograniczeniu zdolności kontrolowania ruchów mięśni twarzy, a także na upośledzeniu umiejętności czytania, pisania i rozumienia wypowiedzi innych ludzi. Okazało się, że gen ten występuje na chromosomie 7 i koduje białko, którego ludzka odmiana cechuje się inną liczbą składników chemicznych w porówmaniu z analogicznym białkiem u szympansów³. Z opracowań Wolfganga Enarda, genetyka szwedzkiego z Instytutu Antropologii i Ewolucji w⁷ Lipsku, wynika, że upowszechnienie się ludzkiej odmiany genu FOXP2 wśród reprezentantów⁷ gatunku Homo sapiens miało miejsce „stosunkowo niedawmo” w⁷ naszej historii rodow^rej, mianowicie około 200 tys. lat temu. Na podstawie tych danych, opierających się na wynikach wcześniejszych badań nad zróżnicowaniem genetycznym człowieka współczesnego, sugerowano także, iż ludzka mowa powstała stosunkowo niedawmo, tzn. w⁷raz z wyewoluowaniem naszego gatunku. Oznacza to, że proces ten mógł nastąpić dopiero po rozdzieleniu się ewolucyjnych lineaży neandertalczyka i Homo sapiens. Ale czy na

Czy neandertalczyk posługiwał się mową artykułowaną?

pewno wyklucza to możliwość odziedziczenia lej formy genu po ich wspólnym przodku?⁴

Początkowo uważano, że specyficzna dla nas forma genu FOXP2, opisywana przez genetyków jako nieodzowna do wykształcenia się mowy artykułowanej, nie mogła być odziedziczona przez neandertalczyka po wspólnym dla niego i dla nas przodku, na którego najczęściej typowano Iloma heidelbergensis sensu lalo. Sądzono, że pojawienie się odpowiedniej formy genu FOXP2 dopiero u przedstawicieli naszego gatunku dało im zdecydowaną przewagę kulturową nad neandertalczykiem. Miało to stanowić według niektórych badaczy nawet jedną z głównych przyczyn ostatecznego wymarcia neandertalczyków jako istot pozbawionych zdolności komunikacji werbalnej. Sugestie te nie były jednak poparte wynikami badań materiału genetycznego neandertalczyków pod kątem występowania u nich ludzkiej wersji genu FOXP2⁵\ [ej obecność u neandertalczyków mogłaby np. być efektem hybrydyzacji tych homininów z wczesnymi przedstawicielami naszego gatunku -kromaniończykami, zamieszkującymi czasowo wspólnie z nimi Europę mniej więcej od około 40 tys lat do 28 tys. lat temu⁶, ale czy na pewno stanowiłoby to dowód n#i w'ystępowianie u kopalnych czlowiekowatych zdolności posługiwania się mow^Tą.

W 2001 r. ustalono, iż gen FOXP2 koduje białko wpływające na regulację funkcjonowania innych genów. Na podstawie wyników późniejszych badań opublikowanych w- 2007 r. stwierdzono, że wiele z tych genów' odgrywa istotną rolę w rozwmju układu nerw'ow'ego i kształtowaniu się jego budowy podczas rozwoju osobniczego człowieka⁷. Niemniej obecnie naukowcy przypuszczają, że FOXP2 jest tylko jednym z wielu genów, które mają bardzo duże znaczenie dla powitania języka i mowy, lecz niestety, jak wskazują badania, spośród nich jedynym dobrze poznanym⁸. Należy także podkreślić, że liczne zaburzenia mowy, inne niż te obserwowane u członków rodziny „KE”, nie mają związku z FOXP2, co oznacza, że gen ten należy rozpa trywać jako jeden z elementów składających się na „narodziny” języka, a nie jako czynnik warunkujący ten proces. Hipotetyczny brak ludzkiej odmiany tego genu u neandertalczyków w'cale nie musi więc w'skazyw'ać na niezdolność posługiwania się przezmich mową artykułowana.

Ostatnio zespół naukowców pod kierowmictwem Johannesa Krausego i Svante Piiabo z Instytutu Antropologii i Ewolucji w Lipsku dowiódł, że u neandertalczyków występował taki sam jak u człowieka współczesnego wariant genu FOXP2. Odkryi ie

J.P Noonan [i wsp.j, Szquen.ee and Anaiysis of Neanderthal Genomie DNA, „Science” 2006, 314, s. 1113-1115; Green [i wsp.], Anaiysis oj million base pairs of Neanderthai DNA, „Naturę” 2006, 444, s. 330-336.

“ C.S. Lai [i wsp.j, A forked-domain genc is mutated in a severe speech and language disorder, „Naturę” 2001, 413, s. 519-523; W. Enard [i wsp.j, Mole.cular evoiution of FOXP2, a gene involved in speech and language, „Naturę” 2002, 418, s. 869-872.

W. Enard [i wsp.j, Molecular evolution, s. 869-872; J. Zhang [i wsp.j, Accelerated protein evolu-tion and origins of human-specific features: FOXP2 as an example, „Genetics” 2002, 162, s. 1825-1835.

W. F.nard [i wsp.j, Molecular evolution, s. 869-872.

²' Tamże; F,. Trinkaus, Humań Ewlution: Neandertal Gene Speaks out, „(airmit Biolog)" 200 , 17, s. R918.

C. Stringer, P. Andrews, The Complete World, s. 164.

² £. Spiteri [i wsp.j, Identification of the transcriplional targets oj FOXP2, u gene linkftl U' '•/'treli and language, in dewloping human brain, „The American lournal ot Humań Geneliis" 30CP Ml. s. 1144-1157.

C.S. Lai [i wsp.j, A forked-domain gene is mutated in u >eveir 'perch and Innguug. diun,U¹ >. ^f«iv 523; K.D. MacDcrmot fi wsp.j, Identification of F'OXP2 tnouation •>■■ o tunel > ,mi.« nt deielopnu-ntal speech and language deficits, „Tląc American lournal of Uiiman (irneih 3uu m u inno