Czy neandertalczyk posługiwał sie mową artykułowaną 0005

Wioletta Nowaczewska, Franciszek M. Rosiński

. zosiało uznane za wyraźną wskazówkę, pozwalającą sugerować, iż także nean-1, i Kikz.ycy porozumiewali się werbalnie. Ustalono, że ludzki wariant białka FOXP2 if -i laki sam jak neandertalski i różni się od małpiego (szympansiego) tylko dwoma aminokwasami. Należy jednak podkreślić, iż w przypadku neandertalczyków knianiami objęto tylko fragment tego genu, który pomyślnie wyizolowano z kości dwóch osobników zamieszkujących około 43 tys. lat temu północno-zachodnią I In,/panie (szczątki tych homininów zostały odkryte na stanowisku w LI Sidrón)²⁹. Naukowcy przypuszczają, że pozostałe fragmenty tego genu mogły zawierać mutacje specyficzne tylko dla neandertalczyków, co wymaga dalszych analiz. Odkrycie ludzkiej formy FOXP2 u neandertalczyków skłoniło autorów do zrewidowania swoich wcześniejszych poglądów. Zespół badaczy pod kierownictwem Johannesa Krausego odrzucił hipotezę, zgodnie z którą występowanie u neandertalczyków lego wariantu genu miałoby być efektem ich swobodnego 1 r/yźow.mia się z reprezentantami naszego gatunku, gdyż nie stwierdzono „przepływu milochondrialnego DNA” ani genów chromosomu Y między neandertalczyl icm a I lotna sapiens. Uznano, że bardzo prawdopodobnie forma FOXP2, spccylk zna dla nas, występowała już u wspólnego przodka neandertalczyka i Homo sapiens, > zvh ponad 300-400 tys. lat temu³⁰. Problem pojawienia się ludzkiej wersji genu K )\JV u neandertalczyków nie należy uważać za rozstrzygnięty. W dalszym i iągii bowiem trwa gorąca debata nad ewolucją tego genu i interpretacją jego wyslępowaina u kopalnych homininów; np. w 2008 r. Graham Coop wraz ze wspólpr.uowiii) .mu sugerowali, iż nie można całkowicie wykluczyć możliwości krzyżowania się nt.mdci tal« zyków z przedstawicielami naszego gatunku, gdyż dowodzi lep,, • *1 • n..*. u iy. h kopalnych istot ludzkiej odmiany FOXP2³¹.

Okazuje się, iż dokładna rola lego genu u rw.,ly,-jj g. \ l a nic została dotąd całkowicie poznana, a jego odki v< u i.. . ,d. ,h ir . m-d\ 11 agnnmt skomplikowanej genetycznej układanki" odpowiadali ■ i za \ \ I = /ul, mu- inowt 'Li podstawie sekwencji FOXP2 nie można więc /ui metiuo ... n. .md. ii.d-.l i, li zdolności lingwistycznych. Pewnych wskazówc I Jolzą. v- h zna, ..tum i< p. • g* nu mogą jednak dostarczyć najnowsze badania nad < -, rniualuą i * ■ 11 >«. 11 i 1 ■> ią dźwiękową zwierząt, Gen l‘OXP2 jest bowiem prawa idem v. zm u >, idu gatunków ■ • »I..w i ptaków, W przypadku pta-I iiw spie\s ają< h sugeiee ano i > mń mi z \ ią el z m żenieni się melodii godowych A

I | I i .ueę |i v sp j, litr flrriwtt I < >KIS vnrltoU oj modern Humana me iharctl willi Neandertals, , Lun* ttt Hinlugc -‘0(e, I ■. |008 i^IJL', infuimacje dotyc/.iici szczątków badanych neandertalczyków zm!i A ItośHS [i wsp.J, Paleobiohgy mul compurntive morphotogy oj a lale Nccuuln lal sample (rom El Sithiul A-./inhr Spoin, ,,1’mceedings National Acadcmy of Sciences USA” 2006, 103. s. 19266-19271.

¹¹ l.l . Krause |i wsp.J, The derived FOXP2 variant oj modern humans mis shared willi Neunder-lals, s 1908, 1910.

^M C. Coop (i wsp.J, The Timing of Selection ul the Humań FOXP2 Gene, „Moiccular Biology and iwolulion” 2008, 25(7), s. 1257-1259.

D.M. Webb, ) Zbang, FOXP2 in song-learning birds and voca\-learning mammals,.,Journal of I lt if .Iny 2005, 96/3. s. 212-216; C. ScharlT, S. Haesler, An evolutionary perspeclive on FoxP2: strictly l..i ih, Imrht, „i ui mil Opm. Neurobiology” 2004, 15(6) s. 694-703.

U nietoperzy stwierdzono w tym genie wyjątkowo dużo zmian, które powiązano z występowaniem u tych ssaków złożonej artykulacji dźwięków związanej z echolokacją³³. Na podstawie badań nad skutkami zmian w budowie genu FOXP2 obserwowanymi w zachowaniach zwierząt uczeni sugerują, że ludzki język i związana z nim mowa mogły rozwinąć się dzięki doskonaleniu zdolności planowania przez mózg szybkich ruchów. Pogląd ten jest zgodny z hipotezą ewolucji inteligencji opartej pierwotnie na reakcjach ruchowych, sugerującej istnienie mechanizmu planowania sekwencji wspólnych dla ruchu i mowy. Oznaczałoby to, że dobór naturalny mógł preferować rozwinięcie wspólnej sieci neuronalnej dla tych umiejętności³⁴.

Czy można jednak redukować powstanie tak złożonej umiejętności, jaką jest język, do pojawienia się pojedynczego genu? Najnowsze wyniki badań opublikowane w 2009 r. w „Naturę”, dotyczące porównania skutków działania FOXP2 u ludzi i szympansów, wskazują na istotne różnice między nimi. Pomimo faktu, że ludzka wersja tego genu różni się bardzo nieznacznie od małpiej, okazało się, że FOXP2 człowieka aktywuje inne geny niż u szympansa, wywołując przy tym inną kaskadę zmian genetycznych. W świetle wyników tych badań nie jest więc wykluczone, że różrfica ta stanowi jedną z głównych przyczyn braku mowy u szympansa³⁵.

Czy zatem powstanie języka i, co się z tym wiąże, kognitywnych umiejętności człowieka można będzie wytłumaczyć specyficznym dla niego funkcjonowaniem określonych genów, okaże się zapewne w przyszłości. Przyjmuje się, że zdolność mowy zawdzięczamy przede wszystkim możliwościom naszego mózgu. Nasuwa się pytanie, czy neandertalski mózg różnił się istotnie od naszego.

3. Ludzka budowa mózgowia a mowa - CZY NEANDERTALCZYK MYŚLAŁ ABSTRAKCYJNIE?

Neandertalczyków cechowała względnie nieduża wysokość ciała. Średnia pojemność ich puszki mózgowej wynosiła ok. 1450 cm' i była większa mniej więcej o 100 cm³ od występującej u człowieka współczesnego, lecz porównywalna z charakterystyczną dla kopalnego europejskiego Homo sapiens. Kształt ich mózgu w ogólnym zarysie przypominał obecny u dawniejszych homininów, u których mózgowie było niskie i najszersze u podstawy³⁶. O ile występowanie typowo ludzkiej organizacji mózgu u australopiteków, jako jednych z najstarszych homininów, jest do tej pory przedmiotem sporów między paleoantropologami, o tyle nie ma wątpliwości, iż taką właściwość wykazywało mózgowie neandertalczyka; chodzi zatem o znacz-

'' 1 i |i wsp.], Acceleraled FoxP2 Ewolution in Eckolocating Bals, PLoS ONE 2007, 2(9), s. e900.

W.H. Calvin, Świt ludzkiej inteligencji, „Świat Nauki” 2006, nr 1, s. 87-94.

G. Konopka ji wsp.], Human-specific transcriptiona! regulation oj C\^rS developmenl genes by POXP2 „Naturę” 2009, 462, s. 213-217.

" R. Lewin, Wprowadzenie, s. 278-280.