Czy neandertalczyk posługiwał sie mową artykułowaną 0005

Wioletta Nowaćzewska, Franciszek M. Rosiński

/o*.lało uznane za wyraźną wskazówkę, pozwalającą sugerować, iż także nean-1. i lakzycy porozumiewali się werbalnie. Ustalono, że ludzki wariant białka FOXP2 u- .1 laki sam jak neandertalski i różni się od małpiego (szympansiego) tylko dwoma aminokwasami. Należy jednak podkreślić, iż w przypadku neandertalczyków badaniami objęto tylko fragment tego genu, który pomyślnie wyizolowano z kości • lwóch osobników zamieszkujących około 43 tys. lat temu północno-zachodnią ! Jiszpanię (szczątki tych homininów zostały odkryte na stanowisku w Id Sidrón)²⁹. Naukowcy przypuszczają, że pozostałe fragmenty tego genu mogły zawierać mutacje specyficzne tylko dla neandertalczyków, co wymaga dalszych analiz. Odkrycie ludzkiej formy FOXP2 u neandertalczyków skłoniło autorów do zrewidowania swoich wcześniejszych poglądów. Zespół badaczy pod kierownictwem Johannesa Krausego odrzucił hipotezę, zgodnie z którą występowanie u neandertalczyków lego wariantu genu miałoby być efektem ich swobodnego krzyżowania się z reprezentantami naszego gatunku, gdyż nie stwierdzono „przepływu milochondrialnego l )NA” ani genów chromosomu Y między neanderlalczyl iein a Homo sapiens. Uznano, że bardzo prawdopodobnie forma FOXP2, spccyfit zna dla nas, występowała już u wspólnego przodka neandertalczyka i Homo sapteny < żyli ponad 300-400 tys. lat temu³⁰. Problem pojawienia się ludzkiej wersji genu l ( )\1V u neandertalczyków nie należy uważać za rozstrzygnięty. W dalszym t ujgu bowiem trwa gorąca debata nad ewolucją tego genu i interpretacją jego wyśle,-powaliła u kupalnych homininów; np. w 2008 r. Graham Coop wraz ze wspólpracowni) ami sugerowali, rz nie można całkowicie wykluczyć możliwości krzyżowania sk neandertalczyków z przedstawicielami naszego gatunku, gdyż dowodzi (egu o|w. ims, u ty* li kupalnych istot ludzkiej odmiany FOXP2³¹.

Okazuje się, iż dokładna rola leg., g. nu u rw..)u. ji lę/yka nie została dotąd całkowicie poznana, a jego odk i y. u-1.> .-.d. ,b ir .jmd\ !' agmenl skomplikowanej genetycznej układanki” odpowiadam r| za \ >1 muhenie mow \ Na podstawie sekwencji FOXP2 nie można wn_f. /tekum.iiu*n a. m md. i uM u h , d<iluoki lingwistycznych. Pewnych w.skaz.ćm-f I *I.*l. .-.e ■ • h me ■ uia n g>> y nu mogą jednak dostarczyć najnowsze badania mul < •...•uiuabnj 1 • •mmiii .u ją d/v,lękową zwierząt. Gen FOXP2 jest bowiem prawi' idenl v* mi u wieJu gatunków ssaków i ptaków, W przypadku pta-I ńw śpiew uI-ł» \. li uigth a .Hi" U ma uli z u ią el t Ih zenjfm się melodii godowych U

II |- Miitc |i \ |* |, Ilu i/piiin/1 < >\P: mrlinil oj modem luemtuis w hured wilh Neandertuls, , Cum ni iwiliijo z (iii . l • 1008 I 'U Ż, informacje dotycz.ja szczątków badanych neandertalczyków .-uli A Kustw [i wsp.J. Piileohlology unit compunuiw nwrphology oj u lale Necirtderlal stimple from El Sidmih AsiiirltOSpoin, ,,1’roeeedings National Acadcmy of Sciences USA” 2006, 103. s. 19266-19271.

^,(l |,L, Krause |i wsp.], The dcrived FOXP2 variant of modern humam was shared with Neander-hlls, s 1908, 1910.

^ł| Ci. C.ooji |i wsp.], The Timing of Selection at the Humań FOXP2 Gene, „Molecular Biology and I volution” 2008, 25(7). s. 1257-1259.

^ł‘ P.M Webh,). Zhang, FOXP2 in song-leaming birds and vocal-learning mammals, „Journal ot 1 Irminy' 2005, 9n/3. s. 212-216; C. Scharff, S. Haesler, An evolutionary perspective on FoxP2: strictly /ni lin Im,In, „i .uiinil Opili. Ncurobiology” 2004, 15(6) s. 694-703.

U nietoperzy stwierdzono w tym genie wyjątkowo dużo zmian, które powiązano z występowaniem u tych ssaków złożonej artykulacji dźwięków związanej z echolokacją”. Na podstawie badań nad skutkami zmian w budowie genu FOXP2 obserwowanymi w zachowaniach zwierząt uczeni sugerują, że ludzki język i związana z nim mowa mogły rozwinąć się dzięki doskonaleniu zdolności planowania przez mózg szybkich ruchów. Pogląd ten jest zgodny z hipotezą ewolucji inteligencji opartej pierwotnie na reakcjach ruchowych, sugerującej istnienie mechanizmu planowania sekwencji wspólnych dla ruchu i mowy. Oznaczałoby to, że dobór naturalny mógł preferować rozwinięcie wspólnej sieci neuronalnej dla tych umiejętności”.

Czy można jednak redukować powstanie tak złożonej umiejętności, jaką jest język, do pojawienia się pojedynczego genu? Najnowsze wyniki badań opublikowane w 2009 r. w „Naturę”, dotyczące porównania skutków działania FOXP2 u ludzi i szympansów, wskazują na istotne różnice między nimi. Pomimo faktu, że ludzka wersja tego genu różni się bardzo nieznacznie od małpiej, okazało się, że FOXP2 człowieka aktywuje inne geny niż u szympansa, wywołując przy tym inną kaskadę zmian genetycznych. W świetle wyników tych badań nie jest więc wykluczone, że różrfica ta stanowi jedną z głównych przyczyn braku mowy u szympansa³⁵.

Czy zatem powstanie języka i, co się z tym wiąże, kognitywnych umiejętności człowieka można będzie wytłumaczyć specyficznym dla niego funkcjonowaniem określonych genów, okaże się zapewne w przyszłości. Przyjmuje się, że zdolność mowy zawdzięczamy przede wszystkim możliwościom naszego mózgu. Nasuwa się pytanie, czy neandertalski mózg różnił się istotnie od naszego.

3. Ludzka budowa mózgowia a mowa - CZY NEANDERTALCZYK MYŚLAŁ ABSTRAKCYJNIE?

Neandertalczyków cechowała względnie nieduża wysokość ciała. Średnia pojemność ich puszki mózgowej wynosiła ok. 1450 cm⁵ i była większa mniej więcej o 100 cm³ od występującej u człowieka współczesnego, lecz porównywalna z charakterystyczną dla kopalnego europejskiego Homo sapiens. Kształt ich mózgu w ogólnym zarysie przypominał obecny u dawniejszych homininów, u których mózgowie było niskie i najszersze u podstawy³⁶. O ile występowanie typowo ludzkiej organizacji mózgu u australopiteków, jako jednych z najstarszych homininów, jest do tej pory przedmiotem sporów między paleoantropologami, o tyle nie ma wątpliwości, iż taką właściwość wykazywało mózgowie neandertalczyka; chodzi zatem o znacz-

Li [i wsp.J, Acceleraled I^:oxP2 Evolution in Echolocating Bals, PLoS ONE 2007, 2(9), s. e900. W.H. Calvin, Świt ludzkiej inteligencji, „Świat Nauki” 2006, nr 1, s. 87-94.

O Konopka ji wsp.J, Human-specific transcriptional regulation of CNS dewlopment genes by FOXP2 „Naturę” 2009, 462, s. 213-217.

R. Lewin, Wprowadzenie, s. 278-280.