244 (45)

244 Część IV

Mapy poszczególnych cech językowych dają z natury rzeczy bardzo płaski obraz rozprzestrzenienia geograficznego tych cech. A dobrze wiadomo, że od strony zewnętrznej/ formalnej, ta sama cecha może być na różnych terenach inaczej motywowana, może wchodzić w relacje z zupełnie różnymi cechami językowymi. Powstaje więc problem wewnętrznego zróżnicowania identycznej cechy zewnętrznej.

Inne mapy ukazują spore zróżnicowanie językowe polskiego terytorium. Można sądzić, że w wielu wypadkach jest to zróżnicowanie wtórne, że było ono poprzedzone większą jednolitością tego terytorium, że jednakowa pierwotnie cecha rozwinęła się z czasem w kilka odmianek. Powstaje zatem problem wewnętrznej jedności zróżnicowanych dziś cech zewnętrznych.

Warto też zwrócić uwagę na zjawiska zachodzące na terytorialnym styku dwóch różnych cech językowych. W wielu wypadkach powstają tam formy zupełnie nowe, łączące w sobie części elementów formalnych obu sąsiadujących ze sobą form. Odkryte na takich pograniczach kontaminacjc mogą mieć postaci zupełnie dla tej kategorii zjawisk językowych nieoczekiwane.

Wreszcie trochę uwagi chciałbym poświęcić kilku pojedynczym przykładom na przesadę językową w gwarach.

1. Wewnętrzne zróżnicowanie identycznej cechy zcwnęrznej

Przez wewnętrzne zróżnicowanie identycznej cechy zewnętrznej będę rozumieć taką sytuacje, gdy w jednym punkcie jakiegokolwiek konkretnego paradygmatu (fleksyjnego, słowotwórczego, tnorfonologiczncgo itd.) występuje jedna cecha (np. A), natomiast w innych punktach tego samego paradygmatu występują różne warianty (np. B, i B₂). O wewnętrznym (ale niefonc-tycznym) zróżnicowaniu zmapowanej formy mianownika deszcz (A) będzie więc można mówić wtedy, gdy z jednej strony w dopełniaczu będziemy mieć formę deszczu (B,); z drugiej formę dcszcza (B₂). Obok zróżnicowania w paradygmacie flcksyjnym można mówić o zróżnicowaniu (lub braku zróżnicowania) w paradygmacie morfonologicznym (gen. B, deszczu lub B₂ deżdżu) itd.

Na wielu mapach takie wewnętrzne zróżnicowanie w określonych punktach paradygmatu poszczególnych cech językowych jest ukazane, bo też i kwestionariusz sytuację zróżnicowania z góry przewidywał; ale też często brak danych, co do przypadków zależnych, a więc i co do wewnętrznego zróżnicowania jakiejś cechy. Mapa poświęcona nazwie wiadro dysponowała materiałem tylko do ukazania oboczności -'a ii -e w mianowniku, ale już odpowiedzi na to, czy któryś z tych terenów; wiadro czy wiadro jest wewnętrznie dalej podzielony, a więc czy formie wiadro (lub wiadro) odpowiadają w miejscowniku formy we wiadrze, czy też formy we wiedrze, na mapach MAGP nic znajdziemy. W wielu wypadkach chciałoby się też wiedzieć, czy dop. l.poj. od chrabąszcz jest chrabąszcza czy chrabążdża, czy zdrobnienie od nóż to nożyk czy noźik, czy dery wały od robak mają formy robaczek czy robaszek, robactwo czy robastwo, czy pierś i kość mają rodzaj gramatyczny męski czy żeński (np. na Kocie w i u oba te rzeczowniki występują w rodzaju, męskim: lego piersią, tego kością...) itd. Trzeba oczywiście pamiętać, że MAGP to jest mały atlas nie tylko pod względem liczby zbadanych punktów terenowych, ale i pod względem wielkości odpytywanego kwestionariusza (planowane przed wojną 2000 pytań zmieniono po wojnie na 600 pytań). Trzeba jednak o tym wspominać, bo może dojdzie jeszcze kiedyś do ogólniejszych badań dialektologicznych; także i dlatego, że również w różnych nowszych regionalnych badaniach gwarowych o wielu kwestiach morfo(no)logicznych na ogół się nic pamięta.

/. map M AGP nieraz można wyczytać wewnętrzne zróżnicowanie jakiejś zewnętrznie jednolitej cechy. I tak na przykład mapa 514 pokazuje zróżnicowanie nazw indyka. Jedną z. tych nazw jest wyraz gulan, który jest notowany na północy i - obok innych nazw - ciągnie się od okolic Kościerzyny na północy od Sztumu i Kwidzyna na zachodzie po Rypin, Mławę na południu, wreszcie po Pisz. na wschodzie. Jest to obszar stosunkowo niewielki, ale cechuje się on wewnętrznym zróżnicowaniem. Mianowicie różnie się przedstawia na tym terenie nazwa indyczki (zob. mapa 515). Z jednej strony nazwiegu/ffu odpowiada nazwa gula, a więc gulan to derywat od gida tego samego typu, co. np. gęś -gąsior czy kaczka - kaczor. Z. drugiej strony w kilku punktach północnych (na wschód od Ostródy po Biskupiec) nazwą indyczki jest bądź gulanka, bądźguła-nica (też pata), a więc gulan jest tu podstawą derywacyjną, natomiast gulanka {-iai) lo derywat. Mówiąc inaczej: terytorium z układem gułau -gulanka jest dla lcksemu£u/- terytorium wtórnym, a dorobiona nazwa samicza gulanka czy gu-lanica (według typu kot - kotku i kocica) to warmińska innowacja.

Inny charakter zróżnicowania wewnętrznego cechuje nazwę gida. Jest to nazwa indyczki, ciągnąca się - z grubsza rzecz biorąc - od północnej Wielkopolski po Kaszuby na północy i po mazurskie Olecko (z wyłączeniem Warmii) na wschodzie. Na niemal identycznym terenie występują nazwy samcze zbudowane na tej samej podstawie gida, ale przecież dosyć zróżnicowane: gularz w północnej Wielkopolsce, na Kocicwiu i na południowych Kaszubach, gulak przede wszystkim na Krajnie i na Kaszubach w okolicy Kartuz, natomiast gulan (fonet. gułón) na Kociewiu, w Malborskiem, Oslródzkiem, na Warmii i Mazurach itd. Analiza układów geograficznych poszczególnych nazw indyczki i indyka pozwala przypuszczać, że forma gulan jest swoistą konta-minacją nazwy sam i cykuta (idącej od zachodu) z nazwą samca pu tan (z niem. Puthahn), występującą wraz z nazwą samicy puta (z niem. diePule) na Warmii i Mazurach oraz w bliższej i dalszej okolicy. Gdzieś tam właśnie mógł powstać gulan (gułón), który zaczął wędrówkę przede wszystkim na zachód, wyparł zasiedziałego już tam gularza (sięgającego aż do Wielkopolski), tworząc nowy układ słowotwórczy z wyrazem gula.

Inny przykład. Zróżnicowanie fonetyczne wyrazu sierść jest w polskich gwarach duże. Ale czy występuje jakieś zróżnicowanie morfonologiczne?