248 (45)

248 Część IV

grzyb prawdziwy

Srzub

I

prattdziwek

Notowany również w pewnych punktach grzyb borowy rozwinął się z kolei (m.in.) w formację borowik, charakterystyczną przede wszystkim dla wschodniej części Polski: między Suwałkami i Augustowem, w okolicach Siemiatycz, Garwolina, Lubartowa oraz Rzeszowa. Zasięg formacji borowik jest dlatego interesujący, że w polskim materiale słowotwórczym, zarówno ogólnopolskim jak i gwarowym, formacje na -ik utworzone od przymiotników na -owy są zupełnie wyjątkowe. Taki typ dery wacji znany jest natomiast językom wschod-niosłowiańskim; również i formacja borowik 'Boletus cdulis' jest wszystkim językom wschodniosłowiańskim znana.

Inny przykład podobnego rozwoju pierwotnego wyrażenia przymiotnikowego, choć nic tak kompletny jak ten wyżej omówiony, mamy na mapie 14, ukazującej nazwy odkładnicy (= części pługa). Do podstawowych nazw należą tu m.in. deska, odkład nia i odkładnica. Można założyć, wzorując się tu na wyżej wyłożonej interpretacji mapy 554 (G r z y b p r a w d z i w y), że w przeszłości istniało wyrażenie * deska odkład na, które stało się kiedyś podstawą dery wacyj-ną dla deski, odkładu i i odkładnicy. Hipotezę o istnieniu wyrażenia '"deska odkład-na w pewnym stopniu potwierdza poświadczone przez SW wyrażenie połica odkładria (pod hasłem odkładny), którego redukcją może być wyraz połica 'odkładnica', na mapie 14 notowany przede wszystkim na wschodzie od Suwałk po Krasnystaw. W gwarach (np. Warmii i Mazur) znany jest też rzeczownik odkładna. Co prawda nie znalazł się on w materiałach MAGP, ale użył go w opisie sochy j. Wieczerzak (Wieczerzak J., 1970, s. 63): „Polica lewa dolna zwana Am/na regulowana była zwykle przy pomocy klinów drewnianych (...], prawą natomiast zwaną odkładna, przymocowano do zakrzywionego końca podnośnika, przytwierdzonego z kolei do rylca w jego połowie". Że chodzi tu o urzeczownikowiony przymiotnik, potwierdza przytoczony nieco dalej w tej samej książce opis płużycy: „Rączki na całym terenie występowania płu-życy określano sochami, odkładnice tylko w przypadku powiatu szczycień-skiego nazywano odkład u o, w pozostałych zaś powiatach powszechnie - odkładu i cc" (Wieczerzak }., 1970, s. 75). W nazwie odkładuo chodzi niewątpliwie o przymiotnik (w sensie pierwotnym) odkładna.

W rezultacie przy rekonstrukcji wyrażenia podstawowego otrzymamy następujący schemat różnych struktur pochodnych:

*dcska {połica) otikfodna

I

de$ka {połica)

odkładnica (odkładnia)

odkłarti iti

I trzeci, choć najmniej pełny; przykład na rozwój omawianego wyżej typu. Gwarowe nazwy na czarne jagody są różne (zob. MAGP, mapa 188). Przede wszystkim występuje tu zestawieni e czarne jagody (leż leśne jagody itd.), pojedynczy rzeczownik jagody oraz formacja odprzymiotnikowa czernice. W komentarzu do mapy czytamy: „Czarne jagody przemieszane '/.jagodami występują na prawie całym obszarze, jagody (bez przymiotnika) przeważają na Śląsku, w południowej Małopolscc i w Wielkopolscy, czarne jagody (czarne jagody), jako wyłączne, notowano na Kujawach, w Chełmińskiem, Lubawskiem, części Ostródzkiego i na Warmii". Z kolei „czernice z odmiankami (występują) na pn. zachód od Krakowa, raz nad górną Pilicą, w pd.-wschodniej Lu-belszczyźnic, na pn.-wschodnim Mazowszu i na kresach wschodnich;czarnieć - w pd.-wschodniej Lubelszczyźnie, w Suwalskicm i w dwu dawnych punktach kresowych, czarniny- koło Chełma" (t. IV, cz. 2, s. 103-4). Można sądzić, że lo zróżnicowanie morfologiczne jest w pewnym sensie wtórne. Przede wszystkim wyraz jagody 'Vaccinium myrtillus' jest wtórny w stosunku do wyrażenia czarne jagody 'to samo'. Pierwotnie jagody to 'soczyste owoce różnych roślin' (tak już od staropolszczyzny i tak jest w wielu językach słowiańskich), a przydawka czarne precyzowała tylko, że chodzi właśnie o 'Yaecinium myrtillus'. Wprawdzie wyrażenie czarne jagody pojawia się w polskich tekstach dopiero w XIX w.¹, ale jest znane też innym językom zachodniosłowiań-skim (np. czeskiemu i dolnołużyckiemu - zob. Słoionik prasłowiański PA\, II, 1976, s. 241). Można więc powiedzieć, żc poza terytorium języka polskiego nastąpiła zmiana jagody 'różne owoce...' > cza mc jagody' Va cci n i u m myrtillus', ale już w polskich gwarach wystąpił proces czarne jagody > jagody 'Vaccinium myrtillus'. Tak więc polskie jagody 'Yaccinium myrtillus' to wyraz powstały nie w wyniku zmiany (zwężenia) znaczenia wyrazu jagody 'soczyste owoce...', lecz w wyniku odrzucenia przydawki czarne, a więc tak jak wyraz grzyb 'Boletus edulis', deska 'odkładnica' czy kolej < kolej żelazna. Chciałoby się też powiedzieć, że i czernice to formacja powstała w wyniku uniwerbizacji wyrażenia czarne jagody. Okazuje się jednak, że jest to formacja znana wielu językom słowiańskim, również tym, w których się nie notuje wyrażenia czarne jagody (zob. Słoionik prasłowiański PAK, II231).

3. Problematyka terytorialnego styku różnych cech językowych 3.1. Kontaminacja

Kontaminację można rozumieć różnie, różne stawiać jej ograniczenia i różnie ją definiować². Wydaje się jednak, że dla teorii kontaminacji nie są też

1

   Belcarzow.i 1960, s. 285.

2

   Crabias S., 1970, s. 117-145.