24 (723)

ta nie polega na upośledzeniu sensorycznym, obniżeniu sprawności intelektualnej lub ma jakąś inną przyczynę. Gdy agnozja związana jest z tylko jedną modalnością zmysłową, jak np. agnozja wzrokowa, chory może rozpoznać przedmioty innymi zmysłami, np. dotykiem, lub zdarza się, że dopóty nie rozpoznaje osoby, dopóki się ona nie odezwie.

Wiele typów czy postaci agnozji opisanych w literaturze medycznej prawdopodobnie nie stanowi odrębnych jednostek, a wspomniane przy omawianiu afazji trudności spowodowane przez mnożenie etykietek występują również tutaj. Wielu badaczy kwestionowało samo pojęcie agnozji. Termin ten jest jednak tak popularny, że poniższy krótki opis różnych opisanych w literaturze form agnozji może zapoznać początkujących badaczy z terminologią, z którą się przypuszczalnie zetkną.

Agnozja słuchowa to termin oznaczający niezdolność rozpoznawania mowy. Niezdolność rozpoznawania melodii określana jest jako amuzja sensoryczna. Vignolo i jego współpracownicy, przeprowadziwszy staranną analizę trudności ujawnianych przez pacjentów przy różnego rodzaju materiale słuchowym, doszli do cennego rozróżnienia między trudnościami semantyczno-kojarzeniowymi z jednej strony, a trudnościami w zakresie różnicowania słuchowego z drugiej (rozdz. 5). Ponieważ trudności te wykazują podwójną dysocjację w odniesieniu do lewego i prawego płata skroniowego, powinny się okazać wartościową pomocą diagnostyczną. Obie postacie agnozji słuchowej występują bez audiometrycznie stwierdzonego upośledzenia słuchu.

Agnozja wzrokowa została wyodrębniona ze względu na rodzaj materiału percepcyj-nego (wzrokowy), który sprawia pacjentowi trudności. Istnieje wzrokowa agnozja przedmiotów, w której chory bez upośledzenia ostrości widzenia i bez ubytków w polu widzenia nie rozpoznaje, czym jest pokazywany mu przedmiot, lub nie jest w stanie rozpoznać przedmiotów na rysunku. Pacjent widzi poszczególne cechy obiektu, lecz „nie potrafi połączyć tych poszczególnych cech w całość” (Łuria, 1973b, s. 116). Wzrokowa agnozja przedmiotów jest rzadką jednostką kliniczną. Dokładne badanie pewnego przypadku, przeprowadzone przez Taylor i Warrington (1973), wykazało jednak wyraźną dysocjację między apercepcją, czyli pierwotnym spostrzeżeniem przedmiotu za pomocą wzroku, a skojarzeniem tego przedmiotu ze znaczeniem. Jest to zbliżone do rozróżnienia, jakie wiele lat temu zaproponował Hebb - między jednością figuralną {figural unity) a tożsamością figuralną (figural identity) (Hebb, 1949).

Szczególna trudność z rozpoznawaniem znajomych twarzy nosi nazwę prozopagno-zji (agnozji twarzy). Zdarza się, że pacjenci nie tylko nie rozpoznają znajomych twarzy, np. członków rodziny, ale bywa również tak, że nie są w stanie rozpoznać nawet własnego odbicia w lustrze. Istnieje także agnozja barw - współwystępując z aleksją, ma ona szczególne znaczenie dla diagnozy lokalizacyjnej. O tych i innych postaciach agnozji wzrokowej będzie mowa w rozdziale 7.

Agnozja przestrzenna. Ten rodzaj zaburzenia czasem jest nazywany dezorientacją wzrokową lub przestrzenną. Pacjent nie jest w stanie trafić tam, gdzie chce, błądzi w znanym sobie otoczeniu, np. we własnej dzielnicy, a nawet we własnym domu, chociaż zupełnie dobrze rozpoznaje poszczególne przedmioty w domu. Mogą tu również występować defekty pamięci wzrokowej i topograficznej, wobec czego pacjenci z tym zaburzeniem nie są w stanie znaleźć drogi na mapie, a kiedy się ich poprosi o narysowanie mapy, wykonają szkic ze zniekształceniami topograficznymi i opuszczeniami.

Agnozja dotykowa, czyli astereognozja oznacza niezdolność rozpoznawania przedmiotów dotykiem. Związek między agnozją dotykową a zaburzeniami czucia (defektami sensorycznymi) omówiono w rozdziale 6, w związku z uszkodzeniami płatów ciemieniowych.

Zespół zaniedbywania

Termin ten obejmuje różne postaci kliniczne tego zaburzenia, którym w ostatnich latach poświęcano coraz więcej uwagi (por. przegląd: Heilman i in., 1985). „Pacjent z zespołem zaniedbywania nie reaguje na nowe lub znaczące bodźce eksponowane po stronie przeciwległej do uszkodzenia mózgu, nie zgłasza ich obecności i nie wykazuje na nie reakcji orientacyjnej” (Heilman, 1979).

Wyróżniono cztery główne postaci zespołu zaniedbywania:

1.    Jednostronne zaniedbywanie przestrzeni, określane również jako zaniedbywanie połowy przestrzeni, połowicza agnozja przestrzenna oraz agnozja wzrokowo-przestrzenna. Pacjent poproszony o wykonanie zadania przestrzennego pomija połowę przestrzeni po stronie przeciwległej do uszkodzenia. Kiedy poprosi się go na przykład o podzielenie kreski na pół, pacjent może zupełnie pominąć obecność jednej strony, wobec tego przesuwa punkt podziału w kierunku uszkodzenia, lub też w zadaniu przekreślania linii po jednej stronie kartki nie przekreśla żadnej linii, chociaż są one losowo rozmieszczone na całej kartce (Albert, 1973). W życiu codziennym zdarza się, że pacjenci z zespołem zaniedbywania stronnego nie zjadają jedzenia z połowy talerza i wpadają na przedmioty znajdujące się po tej stronie, której, lak się wydaje, nie dostrzegają.

2.    Nieuwaga połowicza (,hemi-inattention) częściowo pokrywa się z poprzednim opisem. Termin ten odnosi się do niezdolności reagowania na różnego rodzaju bodźce eksponowane po jednej stronie. Oczywiście, różnicowanie między nieuwagą połowiczą a hemianopsją czy hemianestezją (tzn. utratą połowy pola widzenia lub utratą czucia po jednej stronie ciała) może być trudne. Osoba z nieuwagą połowiczą może jednak dość łatwo wykryć bodziec, jeśli na jego obecność specjalnie skieruje się jej uwagę.

3.    Nieuwaga sensoryczna, wygaszenie sensoryczne, tłumienie sensoryczne lub rywalizacja percepcyjna - wszystkie te terminy oznaczają niezdolność dostrzeżenia bodźca, gdy podobny bodziec oddziałuje na analogiczną część ciała po stronie przeciwnej lub też eksponowany jest równocześnie w obu połowach pola widzenia. Pacjent zupełnie dobrze widzi i rozpoznaje bodźce w dowolnej części pola widzenia, kiedy eksponuje się je pojedynczo. Może także reagować słownie na pojedyncze bodźce dotykowe po jednej lub drugiej stronie ciała. Zaburzenie ujawnia się dopiero wtedy, gdy bodźce eksponowane są równocześnie. Metoda ta nosi nazwę podwójnej stymulacji równoczesnej. Nieuwaga dotyczy bodźca eksponowanego po stronie przeciwległej do uszkodzenia mózgu. Prace przeglądowe na temat tego zjawiska opublikowali Critchley (1949), Bender (1952) oraz Denny-Brown i in. (1952), poświęcono mu też wiele badań w ciągu ostatnich kilkudziesięciu lat. Świadczą one o istnieniu zjawiska rywalizacji percep-cyjnej w zakresie wielu różnych modalno-ści zmysłowych, np. wzroku, słuchu, bólu, dotyku, temperatury, nacisku, smaku, ki-nestezji i wibracji. Koncepcji wyjaśniających te zjawiska jest niemal tyle, co samych zjawisk, chociaż ta, którą proponują Wein-traub i Mesulam (1987), uzyskała potwierdzenie w badaniach eksperymentalnych (Corbetta i in., 1993; Gitelman i in., 1996).

4.    Niektórzy pacjenci z uszkodzeniami jednostronnymi mogą wykazywać spowolnienie ruchowe bądź opóźnienie, albo też niezdolność do rozpoczynania ruchu kończyną po stronie przeciwległej do uszkodzenia - takie zaburzenie nosi nazwę akinezji. Próby wykonywania ruchów obustronnie