29

MORFOLOGIA

.Mywającej. Takie morfemy nazywamy morfemami nieciągłymi. Z dru-;im wypadkiem mamy do czynienia wtedy, gdy wykładnikiem funkcji pzykowej morfemu jest brak jakiegokolwiek fonemu, czyli zero fonologicz-ie; przykładem takiej sytuacji jest wyraz ran-0, w opozycji do ran-a, ran-y, an-ami, gdzie formą morfemu o znaczeniu 'dopełniacz liczby mnogiej’jest .ero fonologiczne. Takie morfemy nazywamy morfemami zerowymi.

Morfemy stanowią z zasady części składowe wyrazów. Istnieją jednak norfcmy, które same są wyrazami. Morfemy stanowiące części składowe yyrazów nigdy nie występują samodzielnie, dlatego nazywamy je mor-•maml związanymi, np. ran-ę, ran-ami; morfemy będące wyrazami wzywamy morfemami swobodnymi, np. dziś, chyba, że.

Ze względu na spełnianą funkcję (czyli znaczenie) morfemy dzielimy la dwie grupy:

(a)    morfemy o funkcji nazywającej to morfemy leksykalne, np. ran-w wyrazie ran-a lub dziś, będący jednocześnie wyrazem,

(b)    morfemy o funkcji gramatycznej to morfemy gramatyczne,

np. -ą w wyrazie ran-ą, -k- i -a w wyrazie ran-k-a.

Zarówno morfemy leksykalne, jak i morfemy gramatyczne mogą być swlązune lub swobodne.

Po powyższych wyjaśnieniach możemy sprecyzować główny przedmiot norfologll: jest to dział gramatyki, który obejmuje zbiór reguł łączenia norlemów związanych w wyrazy. Ogólny schemat wyrazów tworzących .truktury wielomorfemowe przewiduje, że w ich skład wchodzi co naj-Tinlej jeden morfem leksykalny związany i co najmniej jeden morfem iramatyczny związany.

Ze względu na typ reguły morfologicznej, która rządzi połączeniem mor-*emu gramatycznego z leksykalnym, dzielimy morfemy gramatyczne na:

(u) morfemy fleksyjne, jeśli wchodzą w skład reguły fleksyjnej,

(b) morfemy słowotwórcze, jeśli wchodzą w skład reguły słowotwórczej.

Ze względu na pozycję zajmowaną w wyrazach przez morfemy leksykalne i gramatyczne wyróżniamy pięć klas morfemów:

I. morfem leksykalny związany nazywamy z tego punktu widzenia rdzeniem; stanowi on ośrodek wyrazu, np. ran- w rana, rany, raną, ranka', w polszczyźnie istnieją też wyrazy, których ośrodek stanowi więcej niż jeden rdzeń - są to wyrazy złożone, por. ty w- i płot-w żywopłot',

PODSTAWY MORFOLOGII, MORfliM MORF

59

'    2. przyrostek (sufiks), czyli morfem gramatyczny usytuowany po

rdzeniu, np. -a w ran-a, -ow-y w atom-ow-y;

3.    przedrostek (prefiks), czyli morfem gramatyczny usytuowany przed rdzeniem, np. prze- w prze-nieść\

4.    wrostek (interfiks), czyli morfem gramatyczny usytuowany między dwoma rdzeniami, np. -o- w iyw-o-płot;

5.    postfiks, czyli morfem gramatyczny usytuowany po przyrostku fleksyjnym, np. -ś w jaki-ś, jakiego-ś itd., się w bije się, bił się, bić się itd.

Przedrostki i wrostki są w polszczyźnie z reguły morfemami słowotwórczymi. Przyrostki mogą być morfemami fleksyjnymi lub słowotwórczymi. Postfiksy są albo składnikami morfemów leksykalnych (por. bać się), albo spełniają funkcje słowotwórcze. Przyrostki fleksyjne stojące na końcu wyrazu (i przed ewentualnym postfiksem) nazywamy końcówkami.

Morfem jako jednostka o ustalonej funkcji jest jednostką abstrakcyjną

\

języka. Jest ona realizowana w konkretnych wyrazach jako ciąg lub ciągi fonemów (także ciąg pusty). Te konkretne realizacje morfemów to morfy. Morfem może być realizowany zawsze przez ten sam morf, ale zdarza się często, że w zależności od otoczenia forma morfemu się częściowo zmienia, czyli dany morfem jest realizowany przez kilka morfów.

Przykładem na sytuację pierwszą jest morfem rdzenny SYN- występujący w wyrazach syn, syna, synowie, synowski, synek - zawsze realizowany przez morf syn-. Jako przykład na sytuację drugą może posłużyć morfem rdzenny w czasownikach brać, wybrać, wybierać. Występuje on w postaciach br- (por. brał, wybrać), bior- (por. biorę, biorąc), bierz- (por. bierze) i bier- (por. wybierać), czyli jest realizowany przez cztery morfy.

Morfy będące realizacjami tego samego morfemu nazywamy allomor-fami tego morfemu. Jeden z nich - występujący w największej liczbie otoczeń (najmniej uzależniony od sąsiedztwa) - jest uznawany za reprezentanta morfemu; np. dla podanego wyżej przykładu będzie nim morf /b'|er/.

Za allomorfy jednego morfemu uznajemy takie morfy, które:

(a)    posiadają identyczne znaczenia,

(b)    różnice fonologiczne między nimi są wyraźnie zdeterminowane sąsiedztwem z innymi morfemami, które powodują wymianę fonemu na ściśle określony inny fonem lub zero fonologiczne (np. r : rz, o : e : 0), czyli podlegają regułom przewidzianym przez morfonologię języka polskiego (por. niżej, s. 61-66),